پیش درآمد فلسفه ای برای هنر ایرانی

معرفی کتاب پیش درآمد فلسفه ای برای هنر ایرانی اثر محمود خاتمی

اندکی بیش از یک قرن پیش، زمانی که جهان انسانی وارد مرحله‌ای نوین شد و تحولات عمیق فکری و فرهنگی رخ داد، هنر نیز همچون مفهوم قدیمی "آرس" دچار تغییر شد و تعریف و مسیر تازه‌ای یافت.

در همین راستا، تجربه‌ای متفاوت از زیبایی آغاز گشت؛ تجربه‌ای که هنر مدرن بر پایه آن، بنیانی نو بنا نهاد و جهانی با نسبت‌های جدید ایجاد کرد. هنر نو، همان‌طور که اقتضای ارتقای آگاهی دوران جدید بود، هم‌پای سیاست، علم و فناوری، تدریجاً جایگاه مهمی یافت؛ چه خوب و چه بد، به سمت جهانی شدن حرکت کرد و مرزهای فرهنگی ملت‌ها و اقوام را درنوردید. این فرآیند موجب شد اشکال تاریخی و بومی هنر در سایه این جریان قرار گیرند و بسته به شرایط زمانی و فرهنگی، برخی از آنها دچار شکاف یا دگرگونی شوند. در ایران نیز، از چند سده گذشته تاکنون، این جریان چاره‌ناپذیر بود؛ هنر مدرن به تدریج بر پایه‌های هنر ایرانی اثر گذاشت.

با گذر زمان، سلطه این جریان بر فرهنگ هنری ایران گسترده‌تر شد، تا جایی که بنیان‌های عقلانی و آموزه‌های حکیمانه هنر ایرانی دچار چالش گردید. در نتیجه، بسیاری از جلوه‌های هنری این سرزمین یا به‌مرور دچار تحول شدند یا در کارشان ناکام ماندند؛ اگرچه برخی آثار کاملاً از دست نرفتند، اما ارتباطشان با آینده و تاریخ قطع شد و تنها به ظهور معدود افراد استثنایی دل خوش داشتند. این داستان طولانی است، اما نکته اصلی آن آشکار است و نیازمند توجه به گسست‌ها و دگرگونی‌هایی است که برای درک هنر معاصر ایران و تدوین فلسفه‌ای برای آن ضرورت دارد. بدون مطالعه دقیق این شکاف‌ها و تحولات، هرگونه سخن فلسفی درباره هنر ایرانی ناقص خواهد بود. برای تحقق این امر دو اقدام اساسی ضروری است: نخست، باید تاریخ هنر گذشته ایران را از دیدی مستقل و فراتر از تحلیل‌های رایج مستشرقان واکاوید و مبانی اندیشه نهفته در آن را بازسازی کرد؛ دوم، باید تاریخ ورود هنر جدید به فرهنگ ایرانی و نحوه تأثیرگذاری آن را بررسی نمود تا زمینه‌های این گسست‌ها و تحول‌ها را در قالبی فلسفی و تاریخی آشکار ساخت.

البته واضح است که اجرای چنین تحقیقاتی نسبتاً دشوار بوده و فراتر از توان یک فرد یا یک نوشته است. با وجود این، نامه حاضر تلاش دارد قدم کوچکی در مسیر انجام نخستین مرحله بردارد، هرچند بدون ادعای کامل بودن آن. هدف اصلی این نامه فراهم کردن مقدمات اولیه برای اندیشیدن درباره هنر ایرانی است. در بخش نخست، مفهوم هنر و زیبایی‌شناسی ایرانی با توجه به ریشه‌های تاریخی و فکری بررسی شده و در بخش دوم، کاربرد این مفاهیم در دوره‌ها و نمونه‌های برجسته هنر ایرانی (هنری که هویت تاریخی قوم ایرانی را شکل داده) مورد تحلیل قرار می‌گیرد. بنیان مطالب این نامه ابتدا در قالب درس "فلسفه هنر" در سال‌های 1378-1379 برای دانشجویان فلسفه دانشگاه تهران تدریس شد و سپس با اصلاحات و افزودنی‌ها به شکل کنونی درآمده است.