عود
عود
ساز عود یکی از کهن‌ترین و باشکوه‌ترین سازهای زهی مضرابی در موسیقی خاورمیانه و مدیترانه است که صدایی گرم، عمیق و غنی تولید می‌کند و اغلب به عنوان پدر سازهای زهی شناخته می‌شود. تاریخچه آن به بیش از پنج هزار سال پیش در تمدن‌های سومری و اکدی بین‌النهرین بازمی‌گردد، جایی که در نقش‌برجسته‌ها و کتیبه‌های باستانی، سازهایی مشابه با بدنه گلابی‌شکل و سیم‌های کشیده‌شده دیده می‌شود. در ایران باستان، به ویژه دوره هخامنشیان و ساسانیان، عود (با نام بربت) در دربار پادشاهان نواخته می‌شد و تصاویر آن بر روی طاق بستان و ظروف نقره‌ای حک شده است. با فتوحات اسلامی، عود توسط موسیقی‌دانانی مانند زریاب از بغداد به اندلس برده شد و تأثیر عمیقی بر موسیقی اروپا گذاشت، به طوری که لوت اروپایی از آن مشتق شد. در دوره عباسیان، فیلسوفانی چون فارابی در کتاب‌های موسیقی‌شان عود را توصیف کردند و آن را سازی برای اجرای مقام‌های پیچیده دانستند. در ایران صفوی و عثمانی، عود جایگاه مرکزی در ارکسترهای درباری داشت و تا قرن نوزدهم رواج بود، اما با ورود پیانو و گیتار کم‌کم به حاشیه رفت و امروزه در موسیقی کلاسیک عربی، ترکی و ایرانی احیا شده است.
وجه تسمیه
وجه تسمیه عود از واژه عربی «عود» به معنای چوب گرفته شده، زیرا بدنه آن از چوب‌های متعدد ساخته می‌شود و سطح صیقلی‌اش شبیه چوب تراشیده است. در فارسی باستان به آن «بربت» یا «باربد» می‌گفتند که به باربد، موسیقی‌دان ساسانی، نسبت داده می‌شود، اما نام عود از طریق اعراب غالب شد. برخی ریشه آن را به «العود» (چوب معطر) مرتبط می‌دانند، زیرا گاهی با عود (بخور) معطر می‌شد تا در مراسم استفاده شود، اما معنای اصلی به ماده ساختاری بازمی‌گردد که ساز را سبک و رزونانس‌دار می‌کند.
از نظر ساختار، عود بدنه‌ای بزرگ و گلابی‌شکل از چوب‌های مختلف مانند گردو، ماهون یا آبنوس دارد که کاسه طنینی آن از تخته‌های نازک چوبی (معمولاً ۱۹ تا ۲۱ تخته) به صورت نواری چسبانده شده تا انعطاف و عمق صدا ایجاد کند. طول کلی حدود ۸۰ تا ۱۰۰ سانتی‌متر است، با دسته‌ای کوتاه (نسبت به تار یا سه‌تار) که بدون پرده فلزی است و نوازنده با فشار انگشت نت‌ها را تنظیم می‌کند. سیم‌ها معمولاً ۱۰ تا ۱۳ سیم جفتی از جنس نایلون یا روده (در مدل‌های قدیمی) و امروزه فلز هستند که در پنج یا شش کورس (گروه) قرار می‌گیرند، هر کورس دو سیم هم‌کوک برای غنای صدا. خرک چوبی بلند سیم‌ها را نگه می‌دارد و صفحه رویی با سه گل‌برداری دایره‌ای یا بیضی برای خروج صدا تزئین شده است. گوشی‌های کوک در سر دسته به صورت عمودی قرار دارند و کوک بر اساس مقام‌های عربی (مانند بیات یا رست) یا دستگاه‌های ایرانی تنظیم می‌شود.
نحوه نواختن
نحوه نواختن عود به این صورت است که نوازنده ساز را روی زانوی راست قرار می‌دهد و با مضراب پلاستیکی یا پر (به نام «ریشا» در عربی) که در دست راست نگه داشته می‌شود، به سیم‌ها ضربه می‌زند یا می‌کشد تا ملودی‌های غنی، آکوردهای کامل و آرپژهای پیچیده اجرا کند. دست چپ روی دسته فشار می‌آورد تا نت‌های کروماتیک و تغییرات مقام را ایجاد کند، در حالی که تکنیک‌هایی مانند ویبراتو، گليساندو و ضربه‌های همزمان چند سیم برای بیان احساسات عمیق به کار می‌رود. صدای عود بم و گرم است و نواختن آن نیازمند کنترل دقیق دینامیک است، زیرا کاسه بزرگ صدا را طولانی و پایدار می‌کند. اغلب در همراهی با آواز یا در ارکسترهای سنتی نواخته می‌شود و کوک آن امکان اجرای موسیقی مقامی عربی، ترکی و ایرانی را می‌دهد.
از نوازندگان معروف عود در تاریخ می‌توان به زریاب (قرن نهم) اشاره کرد که عود را به اروپا برد و پنجمین سیم را اضافه کرد. در ایران، نوازندگانی مانند عبدالقادر مراغی (قرن چهاردهم) در رسالاتش عود را توصیف کرد. در قرن بیستم، منیر بشیر عراقی (معروف به پادشاه عود) با اجراهای سولو و نوآوری در تکنیک‌ها ساز را احیا کرد. در ترکیه، جنک گورای و در مصر، حمدي عبدالوهاب شهرت دارند. در ایران معاصر، منصور نریمان (استاد عود ایران) با آموزش و اجراهایش در گروه فرامرز پایور، عود را در موسیقی کلاسیک ایرانی جاودانه کرد، و نوازندگانی مانند حسین بهروزی‌نیا، ارسلان کامکار و نگار بوبان با ترکیب عود در فیوژن مدرن، نسل جدید را جذب کرده‌اند. عود همچنان پلی بین فرهنگ‌های شرقی و غربی است و در عمق صدایش تاریخ هزاران ساله موسیقی نهفته است.