داربوکا
داربوکا
داربوکا یکی از سازهای کوبهای برجسته در موسیقی خاورمیانه، شمال آفریقا و بالکان است که با شکل ساعتشنی یا جاممانند خود شناخته میشود و صدایی گرم، رزونانسدار و پرحجم تولید میکند. این ساز که گاهی به نامهای دمبک، دمبلک یا طبل جام (goblet drum) هم خوانده میشود، از خانواده طبلهای دستی است و ریشههایش به دوران باستان بازمیگردد.
وجه تسمیه
داربوکا احتمالاً از واژه عربی «دربکه» گرفته شده که به معنای ضربه زدن یا کوبیدن است، زیرا نواختن آن بر پایه ضربات دست بر پوست کشیدهشده روی دهانه ساز استوار است. در زبان ترکی به آن «داربوکا» یا «دومباک» میگویند و در مصر گاهی «طبلة» نامیده میشود، اما نام داربوکا در میان نوازندگان بینالمللی رایجتر شده است.
نحوه نواختن
نحوه نواختن داربوکا بسیار پویا و تکنیکی است. نوازنده ساز را معمولاً زیر بغل یا روی زانو قرار میدهد و با انگشتان و کف دست به پوست آن ضربه میزند. سه صدای اصلی در نواختن آن وجود دارد: صدای بم و عمیق «دوم» که با ضربه کف دست به مرکز پوست ایجاد میشود، صدای تیز و برنده «تک» که با نوک انگشتان به لبه پوست زده میشود، و صدای میانی «کاف» یا «پا» که ترکیبی از این دو است. ریتمهای پیچیده عربی، ترکی یا بالکان با ترکیب سریع این صداها و استفاده از تکنیکهایی مانند رول (غلت زدن انگشتان)، اسلپ (ضربه تیز با انگشت) و فینگر رول شکل میگیرد. نوازندگان حرفهای حتی با تغییر فشار دست یا زاویه ضربه، تنوع صوتی زیادی ایجاد میکنند.
اجزای اصلی
داربوکا شامل بدنه، پوست و حلقههای نگهدارنده است. بدنه معمولاً از سفال، چوب، فلز (مانند آلومینیوم یا مس) یا مواد مصنوعی ساخته میشود و شکل جاممانند آن باعث رزونانس صدای بم میشود. پوست سنتی از ماهی یا بز بود، اما امروزه اغلب از مواد مصنوعی مانند مایلار استفاده میشود که دوام بیشتری دارد و کمتر تحت تأثیر رطوبت قرار میگیرد. پوست با حلقههای فلزی یا پیچهای تنظیمکننده به بدنه محکم میشود تا کشش آن قابل تنظیم باشد و کوک ساز حفظ شود.
تکامل داربوکا از طبلهای باستانی مصری و بینالنهرینی آغاز شد که در کاوشهای باستانشناسی نمونههایی از آنها در مقبرههای فراعنه یافت شده است. در قرون وسطی با گسترش اسلام به شمال آفریقا و اندلس رسید و در موسیقی عثمانی و عربی جایگاه ویژهای یافت. در قرن بیستم، با مهاجرت نوازندگان به اروپا و آمریکا، داربوکا مدرن با بدنه فلزی و پوست مصنوعی توسعه یافت و وارد موسیقی جاز، فلامنکو و حتی راک شد. امروزه نسخههای الکتریکی یا ترکیبی آن هم ساخته میشود.
از نظر اهمیت فرهنگی، داربوکا قلب تپنده موسیقی سنتی عربی، ترکی و بالکان است و در مراسم عروسی، جشنهای مذهبی، رقص شکم (belly dance) و موسیقی کلاسیک خاورمیانه نقش محوری دارد. این ساز نماد ریتم و انرژی جمعی است و در بسیاری از فرهنگها با هویت ملی گره خورده؛ مثلاً در مصر همراه با عود و قانون در موسیقی «تخت» نواخته میشود و در ترکیه در موسیقی محلی و پاپ کاربرد دارد.
از نوازندگان معروف میتوان به حسام رمزی مصری اشاره کرد که تکنیکهای مدرن را ابداع کرد، مصطفی سعید که در حفظ موسیقی کلاسیک عربی نقش داشت، یا سعید العلمی که داربوکا را به صحنههای جهانی برد. در ترکیه، بوراک اولوسوی و در دنیای غرب، نوازندگانی مانند میشا ساگان و گلن ولز داربوکا را با سبکهای فیوژن ترکیب کردهاند. این ساز همچنان در حال گسترش است و آموزش آن در آکادمیهای موسیقی سراسر جهان رواج دارد.