چنگ

چنگ

ساز چنگ یکی از کهن‌ترین و جادویی‌ترین سازهای زهی در تاریخ موسیقی بشری است که صدایی آسمانی، شفاف و هارمونیک تولید می‌کند و اغلب با تصاویر فرشتگان و موسیقی بهشتی پیوند خورده است. تاریخچه آن به بیش از چهار هزار سال پیش در تمدن‌های مصر باستان و بین‌النهرین بازمی‌گردد، جایی که در نقاشی‌های دیواری مقبره‌های فراعنه، چنگ‌های قوسی‌شکل کوچک با چند سیم دیده می‌شود که برای مراسم مذهبی نواخته می‌شد. در ایران باستان، به ویژه دوره هخامنشیان و ساسانیان، چنگ (با نام «چنگ» یا «جنگ») در دربار پادشاهان و جشن‌های آیینی رواج داشت و تصاویر آن بر روی نقش‌برجسته‌های تخت جمشید و طاق بستان حک شده است. در یونان باستان، چنگ لیراگونه توسط شاعران و موسیقی‌دانان نواخته می‌شد و در قرون وسطی اروپا، چنگ گوتیک با قاب مثلثی شکل گرفت. در دوره رنسانس و باروک، چنگ پدالی توسط سازندگان فرانسوی و اتریشی تکامل یافت و آهنگسازانی مانند هندل و موتسارت کنسرتوهایی برای آن نوشتند. در قرن نوزدهم، با اختراع چنگ دوبل‌اکشن توسط سباستین ارارد، چنگ مدرن با قابلیت کوک کروماتیک کامل شد و امروزه در ارکسترهای سمفونیک، موسیقی مجلسی و اجراهای سولو جایگاه ثابتی دارد، هرچند در موسیقی سنتی ایرانی کمتر دیده می‌شود اما در فیوژن مدرن احیا شده است.

وجه تسمیه

چنگ از واژه پارسی باستان «چنگ» گرفته شده که به معنای خمیده یا قوس‌دار است و به شکل قاب مثلثی یا قوسی ساز اشاره دارد که شبیه دستانی است که انگشتانش را باز کرده باشد. در زبان‌های دیگر، مانند انگلیسی «harp» از ژرمنی «harpa» به معنای ابزار گرفتن یا چنگ زدن می‌آید، زیرا سیم‌ها با انگشتان چنگ زده می‌شوند. در عربی به آن «جنك» می‌گویند که از فارسی وارد شده و در متون تاریخی اسلامی، چنگ نماد موسیقی عرفانی و آسمانی بوده است.

ساختار

چنگ بدنه‌ای بزرگ و مثلثی‌شکل از چوب‌های سخت مانند افرا یا صنوبر دارد که شامل سه بخش اصلی است: ستون عمودی (برای تحمل کشش سیم‌ها)، جعبه رزونانس منحنی در پایین (با صفحه چوبی نازک برای تقویت صدا) و گردن افقی در بالا که سیم‌ها از آن عبور می‌کنند. ارتفاع چنگ پدالی مدرن حدود ۱۸۰ سانتی‌متر و وزن آن تا ۴۰ کیلوگرم است. سیم‌ها معمولاً ۴۷ عدد از جنس روده، نایلون یا فولاد با پوشش‌های مختلف هستند که از بم‌ترین (دو بمل) تا زیرترین نت‌ها را پوشش می‌دهند. در چنگ پدالی، هفت پدال در پایه وجود دارد که هر کدام یک نیم‌پرده کوک تمام سیم‌های هم‌نام را تغییر می‌دهد و امکان اجرای موسیقی کروماتیک را می‌دهد. گوشی‌های کوک در گردن قرار دارند و صفحه رزونانس با سوراخ‌های صوتی تزئین شده است. چنگ کنسرتی طلایی‌رنگ و مجلل است و طراحی‌اش بر پایه اصول آکوستیک و ارگونومیک استوار است.

نحوه نواختن

نحوه نواختن چنگ به این صورت است که نوازنده روی صندلی می‌نشیند و ساز را بین زانوهایش قرار می‌دهد، به طوری که ستون به شانه راست تکیه کند. با انگشتان شست، اشاره، میانی و انگشتی دست‌ها (معمولاً چهار انگشت هر دست) سیم‌ها را می‌کشد یا می‌زند تا صدایی زنگ‌دار و پیوسته تولید کند، در حالی که شست بالا و انگشتان پایین می‌نوازند تا آرپژها، گليساندوها و آکوردهای کامل اجرا شوند. دست‌ها به صورت مستقل عمل می‌کنند و تکنیک‌هایی مانند هارمونیک، مافلر (خفه کردن صدا با کف دست) و پدال‌زنی سریع برای تغییر کوک در حین نواختن به کار می‌رود. کوک پایه دیاتونیک است (مانند پیانو سفید) و پدال‌ها نیم‌پرده‌ها را اضافه می‌کنند. نواختن چنگ نیازمند هماهنگی بالای دست‌ها، پاها و گوش است و صدای آن طولانی و احساسی است، مناسب برای ملودی‌های روان و همراهی‌های ارکستری.

نوازندگان معروف

از نوازندگان معروف چنگ در تاریخ می‌توان به مارسل تورنیه فرانسوی (قرن نوزدهم) اشاره کرد که قطعات آموزشی و کنسرتوهای درخشانی نوشت. در قرن بیستم، کارلوس سالزدو آرژانتینی-آمریکایی با نوآوری در تکنیک‌های مدرن و ضبط‌های بی‌نظیر، چنگ را به سازی معاصر تبدیل کرد. نانسی آلن آمریکایی طولانی‌ترین چنگ‌نواز ارکستر فیلارمونیک نیویورک بود و لیلی لاسکل انگلیسی با اجراهای رمانتیک شهرت یافت. در دوران معاصر، کاترین میشل فرانسوی، ژاویر دو متر فرانسوی و جودی لومن آمریکایی با آموزش و کنسرتوهای جهانی چنگ را زنده نگه داشته‌اند. در ایران، نوازندگانی مانند سیما بینا یا در فیوژن مدرن، علیرضا قربانی گاهی چنگ را در اجراهای ترکیبی به کار برده‌اند، اما چنگ بیشتر در موسیقی کلاسیک غربی می‌درخشد. این ساز با صدای کریستالی و هارمونیک‌اش، پلی بین زمین و آسمان موسیقی است و در عمقش آرامش ابدی نهفته است.