نی

نی

نی یکی از قدیمی‌ترین و زیباترین سازهای بادی جهان است که با صدای گرم، عرفانی و پراحساسش، در موسیقی سنتی ایرانی، ترکیه‌ای، عربی، هندی و حتی برخی فرهنگ‌های اروپایی جایگاه ویژه‌ای دارد. این ساز ساده اما عمیق، اغلب از جنس نی گیاه یا مواد مصنوعی ساخته می‌شود و نماد سادگی و ارتباط با طبیعت به شمار می‌رود.

تاریخچه

ریشه‌های نی به هزاران سال پیش برمی‌گردد و احتمالاً یکی از نخستین سازهای بشری است که انسان با سوراخ کردن ساقه گیاهان، آن را ساخت. در ایران باستان، نی در مراسم آیینی، عرفانی و موسیقی درباری نواخته می‌شد و در متون کهن مانند شاهنامه فردوسی و نوشته‌های ابن سینا به آن اشاره شده است. در مصر باستان، سازهای مشابهی از نی ساخته می‌شدند و در یونان باستان، آئولوس (نوعی فلوت دوگانه) شباهت‌هایی با نی داشت. در فرهنگ اسلامی، نی به دلیل سادگی و صدای نزدیک به نفس انسان، در موسیقی صوفیانه و مراسم سماع جایگاه ویژه‌ای یافت. مولانا در مثنوی، نی را نماد انسان جدا افتاده از اصل خود می‌داند و صدای آن را «ناله نی» می‌نامد که بیانگر درد فراق است.

در قرن‌های میانی، نی در موسیقی مقامی ایران، ترکیه (نی ترکی) و کشورهای عربی (نای) رواج داشت. در ایران، نی هفت‌بند (با شش سوراخ) استاندارد شد و در ردیف موسیقی ایرانی، یکی از سازهای اصلی درآمد. در قرن بیستم، با احیای موسیقی سنتی توسط استادانی مثل حسن کسایی، نی دوباره در کانون توجه قرار گرفت و حتی در موسیقی معاصر و فیوژن هم استفاده شد.

اجزا و ساختار

نی ساز بسیار ساده‌ای است و معمولاً از ساقه گیاه نی (Phragmites australis) ساخته می‌شود که توخالی و استوانه‌ای است. طول آن بسته به کوک بین ۳۰ تا ۶۰ سانتی‌متر متغیر است و نی‌های کوتاه‌تر صدای زیرتر و بلندترها صدای بم‌تری تولید می‌کنند. در انتهای بالایی، نوازنده دهانه‌ای طبیعی یا برش‌دار قرار می‌دهد که لب‌ها روی آن قرار می‌گیرند. شش سوراخ انگشتی در جلو و یک سوراخ شست در پشت دارد که با باز و بسته کردن آن‌ها، نت‌ها تولید می‌شوند.

نی والو یا کلید ندارد و تمام تغییرات صدا با انگشتان و کنترل نفس انجام می‌شود. برخی نی‌های مدرن از پلاستیک، بامبو یا فلز ساخته می‌شوند و حتی سوراخ‌های اضافی برای کوک بهتر دارند. نی سنتی ایرانی معمولاً در دستگاه‌های مختلف کوک می‌شود، مثل سل، فا یا می بمل، و صدای آن به شدت به کیفیت گیاه و مهارت سازنده بستگی دارد.

نحوه نواختن

نوازنده نی را به صورت مورب در دهان قرار می‌دهد و با دمیدن هوا از گوشه لب‌ها، ستون هوا را به لرزه درمی‌آورد. صدا از نوع فلوت باز (edge-blown) است و نی مانند فلوت عرضی، با جریان هوا روی لبه دهانه تولید صوت می‌کند. کنترل نت‌ها با انگشتان انجام می‌شود: شش سوراخ جلو برای انگشتان دست راست و چپ، و سوراخ پشت برای شست چپ. با نیمه‌بستن سوراخ‌ها، می‌توان میکروتون‌ها و نت‌های ربع‌پرده‌ای موسیقی ایرانی را نواخت.

تنفس در نی بسیار مهم است؛ نوازنده باید تنفس دایره‌ای را یاد بگیرد تا بدون قطع صدا بنوازد. تکنیک‌هایی مثل ویبراتو (با تغییر فشار هوا یا حرکت انگشت)، گلیساندو (لغزش بین نت‌ها)، فراز و فرودهای احساسی و حتی چندصدایی با هارمونیک‌ها از ویژگی‌های نی‌نوازی است. در موسیقی ایرانی، نی اغلب در آواز و تصنیف همراهی می‌کند و باید با شعر و دستگاه هماهنگ باشد. تمرین با گوش دادن به ردیف و نواختن گام‌های دستگاه‌ها، پایه مهارت است.

نوازندگان معروف

حسن کسایی استاد بی‌بدیل نی در قرن بیستم بود که با نوآوری در تکنیک و احیای جایگاه نی در موسیقی ایرانی، به «پدر نی‌نوازی مدرن» معروف شد. محمد موسوی با صدای گرم و بیان عمیقش، یکی از ادامه‌دهندگان راه کسایی است. حسین عمومی، بهروز یاسمی و نادر سیناکی از نوازندگان برجسته معاصر هستند که در اجراهای ارکسترال و سولو درخشیده‌اند. در ترکیه، کودسی ارگونر نی ترکی را در موسیقی کلاسیک عثمانی و صوفیانه به اوج رساند. در جهان عرب، نوازندگانی مثل محمد عبدالکریم نای را در موسیقی مقامی حفظ کرده‌اند. در ایران معاصر، نوازندگانی مثل جمشید عندلیبی، عبدالنقی افشارنیا و بهروز یاسمی با ترکیب نی با موسیقی جهانی، این ساز را به مخاطبان جدید معرفی کرده‌اند.