قیچک

قیچک

قیچک (یا غیژک/غیچک) یکی از قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین سازهای زهی آرشه‌ای در موسیقی سنتی ایران است که بیشتر در مناطق شرقی و جنوبی کشور، به‌ویژه در بلوچستان، خراسان، حوزهٔ جنوب کرمان، هرمزگان و جزایر خلیج فارس نواخته می‌شود. این ساز در واقع یکی از اجداد احتمالی ویولن امروزی در منطقهٔ خاورمیانه و آسیای مرکزی به‌شمار می‌رود و قدمتش به دوران پیش از اسلام هم می‌رسد، هرچند شکل امروزی‌اش در قرن‌های اخیر تکامل پیدا کرده.

بدنهٔ قیچک معمولاً از چوب توت یا گردو ساخته می‌شود و به دو شکل اصلی دیده می‌شود: یکی قیچک سنتی بلوچی که کاسهٔ آن بزرگ‌تر، گرد یا بیضی‌شکل و اغلب از پوست پوشیده شده است (شبیه کمانچه قدیمی)، و دیگری قیچک امروزی که استادان سازندهٔ معاصر مثل مرحوم هوشنگ ظریف و حسن خان ذوالفقیاری آن را اصلاح کردند. در مدل اصلاح‌شده، کاسهٔ طنینی کوچک‌تر و معمولاً به شکل مخروطی یا نیم‌دایره است و صفحهٔ رویی از چوب است (نه پوست)، که باعث شده صدای شفاف‌تر و پرحجم‌تری داشته باشد و بتواند در ارکسترهای بزرگ هم استفاده شود.

قیچک معمولاً سه یا چهار سیم دارد (در مدل کلاسیک بلوچی گاهی دو سیم هم دیده می‌شود). کوکش در مناطق مختلف فرق می‌کند؛ مثلاً در خراسان اغلب «لا – رِ – سل – دو» و در بلوچستان بسته به مقام و دستگاه متفاوت است. آرشهٔ آن شبیه آرشهٔ کمانچه است، اما نوازنده قیچک را معمولاً عمودی روی زانو یا بین دو پا می‌نشاند و با آرشه می‌نوازد. گاهی هم در مناطق جنوبی به‌صورت افقی روی شانه گذاشته و نواخته می‌شود که به آن «قیچک شانه‌ای» می‌گویند.

صدای قیچک بسیار گرم، غمگین و پراحساس است و به‌خصوص در بیان درد، غربت و حالات عرفانی مهارت عجیبی دارد. در موسیقی بلوچی همراه با سازهایی مثل تنبک، دهلک، سرود و بنجو می‌آید و در موسیقی خراسانی با دوتار، کمانچه و رباب هم‌نشین می‌شود. بعد از انقلاب، با اصلاحاتی که انجام شد، قیچک وارد ارکسترهای موسیقی ایرانی شد و امروزه نوازندگان معروفی مثل علی نورایی، عماد حنیفه، محمدرضا امامقلی، نرگس نوروزی و عرفان وکیلی آثار زیبایی با آن اجرا می‌کنند.

در یک کلام، قیچک صدای گریه و نالهٔ کویر و کوه‌های شرق ایران است؛ سازی که انگار روح آداب و رسوم کهن منطقه در آن جریان دارد و هنوز هم با همهٔ سادگی‌اش، یکی از عمیق‌ترین سازهای موسیقی ما به‌شمار می‌رود.