پیانو

پیانو

پیانو یکی از محبوب‌ترین و همه‌کاره‌ترین سازهای موسیقی در جهان است که از قرن هجدهم میلادی تا امروز، جایگاه ویژه‌ای در موسیقی کلاسیک، جاز، پاپ و حتی موسیقی سنتی بسیاری از کشورها پیدا کرده. این ساز با توانایی تولید صداهای ملایم تا قدرتمند، و امکان نواختن ملودی، هارمونی و ریتم به طور همزمان، به عنوان «پادشاه سازها» شناخته می‌شود. 

تاریخچه پیانو

تاریخچه پیانو به اواخر قرن هفدهم و اوایل قرن هجدهم در ایتالیا بازمی‌گردد. سازنده اولیه آن، بارتولومئو کریستوفوری (Bartolomeo Cristofori)، که در شهر پادوا زندگی می‌کرد و برای خاندان مدیچی در فلورانس کار می‌کرد، در سال ۱۷۰۰ میلادی سازی به نام «گراویچمبالو کول پیانو اِ فورته» (gravicembalo col piano e forte) ساخت. این نام به معنای «هارپسیکورد با صدای نرم و بلند» بود، زیرا برخلاف هارپسیکورد که صدا همیشه با شدت ثابت تولید می‌شد، این ساز جدید امکان تغییر شدت صدا را بر اساس فشار انگشتان نوازنده فراهم می‌کرد. کریستوفوری حدود ۲۰ دستگاه از این ساز را ساخت، اما تنها سه تای آن تا امروز باقی مانده است. در طول قرن هجدهم، سازندگان آلمانی و اتریشی مانند گوتفرید زیلبرمان و یوهان آندریاس اشتاین، مکانیسم آن را بهبود بخشیدند و در قرن نوزدهم، شرکت‌هایی مانند استین‌وی (Steinway) در آمریکا و بِششتاین (Bechstein) در آلمان، پیانوهای مدرن با قاب فلزی و سیم‌های فولادی کششی بالا را تولید کردند که صدای غنی‌تر و پایدارتری داشتند. پیانو در دوران رمانتیک (قرن نوزدهم) به اوج محبوبیت رسید و آهنگسازانی مانند بتهوون، شوپن و لیست برای آن آثار جاودانه‌ای خلق کردند.

وجه تسمیه پیانو مستقیماً از نام اولیه کریستوفوری گرفته شده است. کلمه «پیانو» در ایتالیایی به معنای «نرم» و «فورته» به معنای «بلند» است، بنابراین «پیانوفورته» اشاره به قابلیت دینامیکی ساز دارد که نوازنده می‌تواند با فشار کمتر یا بیشتر انگشتان، صدای پیانیسیمو (خیلی نرم) تا فورتیسیمو (خیلی بلند) تولید کند. با گذشت زمان، نام کوتاه‌شده «پیانو» رایج شد و در زبان‌های مختلف جهان به همین شکل پذیرفته شده، هرچند در برخی زبان‌ها مانند انگلیسی گاهی هنوز «پیانوفورته» گفته می‌شود.

ساختار

از نظر ساختار، پیانو یک ساز زهی-کوبشی است که شامل بدنه چوبی بزرگ (معمولاً از چوب‌های سخت مانند افرا یا صنوبر)، صفحه صدا (soundboard) از چوب رزونانس‌دار، سیم‌های فولادی با طول و ضخامت متفاوت، چکش‌های نمدی که به سیم‌ها ضربه می‌زنند، و کلاویه‌های سفید و سیاه است. پیانوهای مدرن دو نوع اصلی دارند: پیانوهای گرند (افقی) که صفحه صدا و سیم‌ها به صورت افقی قرار دارند و صدای غنی‌تری تولید می‌کنند، و پیانوهای آپ‌رایت (عمودی) که برای فضاهای کوچکتر طراحی شده‌اند و سیم‌ها عمودی هستند. داخل پیانو، مکانیسم پیچیده‌ای به نام «اکشن» (action) وجود دارد که شامل اهرم‌ها، چکش‌ها، دمپرها (برای قطع صدا) و پدال‌ها است. پدال راست (دامپر) همه دمپرها را برمی‌دارد تا صدا ادامه یابد، پدال چپ (سوستنوتو در گرند) شدت ضربه را کم می‌کند، و پدال میانی (اوناکورد در آپ‌رایت) فقط نت‌های در حال نواختن را نگه می‌دارد. سیم‌ها در سه رجیستر باس (ضخیم و بلند)، میانی و تربل (نازک و کوتاه) قرار دارند و با کشش بالا (تا چند تن نیرو) کوک می‌شوند. کلاویه‌ها معمولاً ۸۸ عدد هستند (۵۲ سفید و ۳۶ سیاه) که محدوده صوتی بیش از هفت اکتاو را پوشش می‌دهند.

نحوه نواختن پیانو نسبتاً ساده به نظر می‌رسد اما نیازمند سال‌ها تمرین است. نوازنده روی صندلی می‌نشیند، دست‌ها را روی کلاویه‌ها قرار می‌دهد و با انگشتان (معمولاً با نوک انگشت و گاهی با کف دست برای افکت‌های خاص) کلیدها را فشار می‌دهد. هر کلید سفید یا سیاه یک نت خاص دارد و با فشار کلید، چکش به سیم مربوطه ضربه می‌زند و صفحه صدا ارتعاش را تقویت می‌کند. برای تولید صدای پیوسته، پدال دامپر استفاده می‌شود تا نت‌ها با هم همپوشانی داشته باشند. تکنیک‌های پیشرفته شامل لگاتو (پیوسته نواختن)، استاکاتو (کوتاه و جدا)، آرپژ (نواختن نت‌های آکورد به ترتیب)، گليساندو (کشیدن انگشت روی کلیدها) و استفاده از دینامیک‌های مختلف است. یادگیری پیانو معمولاً با روش‌هایی مانند متد آلفرد یا سوزوکی شروع می‌شود و شامل تمرین اسکیل‌ها، آکوردها، قطعات ساده و سپس آثار پیچیده می‌شود. پیانو سازی است که هم برای سولو، هم آکومپانیمان و هم در ارکستر استفاده می‌شود.

نوازندگان معروف در ایران و جهان

در جهان، نوازندگان افسانه‌ای پیانو فراوانند. در دوران کلاسیک، ولفگانگ آمادئوس موتسارت و لودویگ بتهوون از پیشگامان بودند که بتهوون با سونات‌هایش مرزهای دینامیک پیانو را گسترش داد. در دوران رمانتیک، فردریک شوپن با نوکتورن‌ها و اتودهایش، فرانتس لیست با تکنیک ویرتئوز و رپزودی‌های مجارستانی، و یوهانس برامس با کنسرتوهای عمیق، پیانو را به اوج رساندند. در قرن بیستم، سرگئی راخمانینوف با پرلودها و کنسرتوهای پرشور، آرتور روبینشتاین با تفسیرهای گرم، ولادیمیر هوروویتز با قدرت تکنیکی خارق‌العاده، و در جاز، آرت تاتوم، تلونیوس مانک و بیل ایوانز انقلابی ایجاد کردند. نوازندگان معاصر مانند مارتا آرگریچ با انرژی آتشین، لانگ لانگ با ظرافت چینی، یوجا وانگ با سرعت و نوآوری، و کیث جارت در جاز ایمپروویزیشن، همچنان این ساز را زنده نگه داشته‌اند.

در ایران، پیانو از اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم با ورود موسیقی غربی توسط دربار قاجار و سپس پهلوی وارد شد. نخستین پیانیست‌های ایرانی اغلب در اروپا تحصیل کرده بودند. مرتضی محجوبی یکی از برجسته‌ترین‌ها بود که پیانو را با موسیقی سنتی ایرانی آمیخت و قطعاتی مانند «چهارمضراب‌ها» را نواخت که هنوز الگوی نوازندگان است. جواد معروفی، آهنگساز و پیانیست، با آثاری مانند «طلوع» و همکاری با خوانندگان سنتی، پیانو را در موسیقی ایرانی جاودانه کرد. انوشیروان روحانی با ملودی‌های عاشقانه مانند «تولدت مبارک» و «سلطان قلب‌ها»، پیانو را به موسیقی پاپ ایرانی برد. در نسل جدید، پژمان حدادی ، فرید عمران‌پور، یا نوازندگان کلاسیک مانند صفا نیک‌فر و دلبر حکیم‌آوا که در خارج از ایران فعالیت می‌کنند، و همچنین فاضل سای در کردستان ایران که با پیانو کردی-کلاسیک شناخته می‌شود، قابل ذکرند. امروزه پیانو در آموزشگاه‌های موسیقی ایران رواج دارد و نوازندگانی مانند همایون شجریان گاهی از آن در کنسرت‌های فیوژن استفاده می‌کنند.

پیانو نه تنها یک ساز، بلکه یک دنیای کامل از بیان موسیقایی است که از تکنیک ساده تا عمق احساسی بی‌پایان را در بر می‌گیرد و همچنان در حال تکامل است، از پیانوهای دیجیتال مدرن گرفته تا نسخه‌های هیبریدی با فناوری‌های جدید.