دف
ساز دف:
دف یکی از قدیمی‌ترین و محبوبترین سازهای کوبه‌ای (پوستی) در موسیقی سنتی و عرفانی ایران است. این ساز با صدای گرم و ریتمیک خود، نقش مهمی در مراسم سماع صوفیانه، موسیقی کلاسیک ایرانی و حتی موسیقی معاصر ایفا می‌کند.
تاریخچه
دف ریشه‌ای کهن در تمدن‌های باستانی خاورمیانه دارد و شواهد استفاده از آن به دوران ایلامی (حدود ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد) و بین‌النهرین بازمی‌گردد. در ایران باستان، دف در دربارهای ساسانی (قرن ۳ تا ۷ میلادی) به عنوان ابزاری برای موسیقی آیینی و عرفانی به کار می‌رفت. از قرن هفتم و هشتم میلادی، اشکال مستطیلی دف در نقاشی‌ها و متون عربی-فارسی ظاهر شد و با گسترش تصوف، به سمبل موسیقی عرفانی تبدیل گردید. در دوران صفویه (قرن ۱۶)، دف در مراسم درویشیان جایگاه ویژه‌ای یافت و امروزه در موسیقی سنتی، پاپ و حتی جهانی‌سازی موسیقی ایرانی (مانند آثار گروه‌های کامکارها) استفاده می‌شود.
وجه تسمیه
نام "دف" از ریشه‌های باستانی سرچشمه می‌گیرد. در زبان بابل-آشوری، واژه "Adapo" معادل "تف" در آرامی و عبری است که به معنای "کوبنده" یا "ضرب‌کننده" است. این واژه به "دف" عربی و "دَپ" با ریشه فارسی تبدیل شد و امروزه به عنوان "دف" مصطلح به کار می‌رود. برخی منابع، آن را به "دَف" به معنای "پوست" یا "حلقه کوبنده" نسبت می‌دهند، که اشاره به ساختار و صدای آن دارد. این نام‌گذاری بر اساس عملکرد ساز (ضربات کوبنده) و مواد اولیه (پوست حیوانی) شکل گرفته است.
اجزای دف
دف از اجزای ساده اما دقیق ساخته می‌شود و ساختار آن شامل موارد زیر است:
| جزء | توضیح |
|---|---|
| قاب (حلقه چوبی) | بدنه اصلی، معمولاً از چوب گردو، توت یا بلوط با قطر ۴۰-۶۰ سانتی‌متر و ضخامت ۵-۷ سانتی‌متر. قاب حلقه‌ای شکل است و گاهی با طرح‌های سنتی (مانند خورشیدی) تزئین می‌شود. |
| پوست (غشا) | سطح صوتی، از پوست گوسفند، بز یا گاو (طبیعی) یا مواد مصنوعی (پلاستیک) برای دوام بیشتر. پوست نازک است تا صدای بم و رزونانسی تولید کند. |
| زنگوله‌ها (حلقه‌های فلزی) | ۲۰-۴۰ حلقه فلزی (مس یا برنج) با ترتیب ۱-۱-۲ (دو حلقه در دو طرف و یکی در وسط) آویخته شده بر لبه قاب، که با لرزش، صدای جیرجیرک‌مانند ایجاد می‌کنند. |
| گیره یا اتصالات | برای کشیدن پوست روی قاب، گاهی با چسب یا میخ‌های سنتی. |
این اجزا با هم صدایی لایه‌دار (پوست برای بم و زنگوله‌ها برای تیز) تولید می‌کنند.
نحوه نواختن
دف با دست راست (یا چپ برای چپ‌دست‌ها) نواخته می‌شود و تکنیک‌های آن بر پایه ضربات انگشتی است. نوازنده دف را افقی در مقابل سینه نگه می‌دارد و با انگشتان (شست، اشاره، میانی، حلقه و کوچک) به پوست و لبه‌ها ضربه می‌زند. تکنیک‌های اصلی:
- ضربات ساده: با کف دست (بم، "دوم") یا انگشتان (تیز، "تک").
- ریتم‌ها: ساده (۳، ۴، ۶ ضربی)، ترکیبی (۲، ۵، ۷ ضربی)، پیچیده (۹، ۱۰، ۱۲ ضربی). در موسیقی عرفانی، ریتم‌های سماعی مانند "ناگره" یا "حسینی" رایج است.
- حرکات پیشرفته: لرزاندن زنگوله‌ها با چرخش مچ، یا استفاده از ناخن برای صدای تیزتر. آموزش معمولاً از مقدماتی (ضربات پایه) به پیشرفته (هماهنگی ریتم با آواز) پیش می‌رود و نیاز به تمرین روزانه دارد. دف در گروه‌نوازی (با تنبک یا کمانچه) یا تکنوازی برجسته است.
نوازندگان معروف
دف‌نوازی در ایران با چهره‌های برجسته‌ای همراه است که آن را به سطح جهانی رسانده‌اند. برخی از مشهورترین‌ها:
| نوازنده | توضیح مختصر |
|---|---|
| بیژن کامکار | "سلطان دف"، متولد ۱۳۲۸ ارومیه؛ بنیان‌گذار گروه کامکارها، تکنیک‌های کردی-عرفانی را جهانی کرد. |
| مسعود حبیبی | متولد ۱۳۴۰ کرمانشاه؛ نوازنده، مدرس و سازنده؛ آلبوم‌های تکنوازی مانند "دف و نی". |
| حسین رضایی‌نیا | متولد ۱۳۵۴ تهران؛ مدرس برجسته، همکاری با شجریان و علیزاده؛ تمرکز بر ریتم‌های پیچیده. |
| رضا وهدانی | نوازنده معاصر، آلبوم "دف و دف"؛ سبک ترکیبی سنتی-مدرن. |
| محمدصادق اسحاقی گرجی | از نسل جوان، برنده جوایز جشنواره‌ها؛ تکنیک‌های سریع و خلاقانه. |
| خلیفه میرزا آغه غوثی | نوازنده کهن‌سال (قرن ۱۹-۲۰)، سمبل دف عرفانی درویشیان. |
| مجید خلج | همکاری با گروه‌های سنتی، تمرکز بر سماع. |
| علی اصغر بهاری | از اساتید قدیمی، تأثیرگذار در موسیقی کلاسیک. |
این نوازندگان اغلب در کنسرت‌ها، جشنواره فجر و آلبوم‌های عرفانی مانند "بیداد" شجریان شرکت دارند.