فرهنگنامه
فرهنگنامه
فرهنگنامهٔ موسیقی نوعی دانشنامهٔ تخصصی است که اصطلاحات، مفاهیم، سازها، آهنگسازان، سبکها، فرمها و تاریخ موسیقی را به ترتیب الفبایی یا موضوعی توضیح میدهد و هدفش ارائهٔ مرجعی جامع، دقیق و قابل اعتماد برای دانشجویان، نوازندگان، پژوهشگران و علاقهمندان است. این آثار معمولاً در یک یا چند جلد منتشر میشوند و هر مدخل با تعریف کوتاه، زمینهٔ تاریخی، مثالهای عملی و گاهی تصویر یا نتنویسی همراه است تا خواننده بتواند سریعاً به اطلاعات مورد نیاز دست یابد.
در ایران، برجستهترین نمونه «فرهنگنامهٔ موسیقی ایران» نوشتهٔ محمدتقی مسعودیه (انتشارات سروش، ۱۳۷۵) است که بیش از ۲۵۰۰ مدخل دارد و از «آواز» تا «یاتوغان» را در بر میگیرد؛ مدخلها شامل دستگاهها، گوشهها، ردیفها، سازهای ایرانی، اصطلاحات نظری و حتی نام نوازندگان و آهنگسازان برجستهاند. فرهنگنامهٔ دیگری به نام «فرهنگ موسیقی ایرانی» از داریوش پیرنیاکان و مهران پورمندانی (انتشارات ماهور) نیز وجود دارد که بر موسیقی سنتی تمرکز کرده و توضیحات عملی برای نوازندگان ارائه میدهد. در سطح جهانی، «The New Grove Dictionary of Music and Musicians» مرجع اصلی موسیقی کلاسیک، جاز، پاپ و قومموسیقی است و مدخلهایش گاهی مقالههای طولانی ۵۰ صفحهایاند.
این فرهنگنامهها معمولاً توسط تیمی از متخصصان نوشته و ویرایش میشوند و منابعشان اسناد تاریخی، پارتیتورها، ضبطهای صوتی و پژوهشهای میدانی است. تفاوتشان با کتابهای درسی در جامعیت و ساختار الفبایی است؛ به جای آموزش گامبهگام، مانند یک نقشهٔ بزرگ عمل میکنند که هر لحظه میتوانید در آن گشتوگذار کنید.
فرهنگنامهٔ موسیقی نه تنها ابزاری برای رفع ابهام است (مثلاً تفاوت «شور» و «ابوعطا» چیست)، بلکه پنجرهای به تاریخ و فرهنگ نیز میگشاید؛ مثلاً وقتی مدخل «تار» را میخوانید، از سازسازی صفوی تا نوازندگان معاصر را میبینید. در نهایت، این کتابها مانند یک کتابخانهٔ کوچک در قفسهٔ شماست: هر بار که بازش میکنید، چیزی تازه یاد میگیرید و موسیقی را عمیقتر میفهمید.