دهل
دهل:
دهل یکی از سازهای کوبه‌ای سنتی ایران است که از گذشته‌های دور در موسیقی‌های آیینی، محلی و جشن‌ها نقش مهمی داشته است.
تاریخچه دهل
دهل از قدیمی‌ترین سازهای کوبه‌ای در ایران و منطقه خاورمیانه است و قدمت آن به دوران باستان بازمی‌گردد. این ساز در فرهنگ‌های مختلف ایرانی، از جمله در مناطق کردستان، لرستان، بلوچستان، بوشهر، خوزستان و دیگر نقاط، به‌ویژه در مراسم‌های آیینی، عروسی‌ها، و جنگ‌ها استفاده می‌شده است. شواهد تاریخی و باستان‌شناختی، مانند نقش‌برجسته‌ها و متون کهن، نشان‌دهنده استفاده از سازهای مشابه دهل در ایران باستان، به‌ویژه در دوره ساسانیان، است. دهل معمولاً همراه با سازهای بادی مانند سرنا یا کرنا نواخته می‌شود و ترکیب این دو در موسیقی محلی ایران بسیار رایج است.
وجه تسمیه
واژه "دهل" ریشه در زبان‌های ایرانی دارد و به احتمال زیاد از کلمه پارسی میانه یا اوستایی گرفته شده است. برخی معتقدند که این واژه از ریشه "ده" (به معنای صدا یا کوبیدن) و "ل" (به عنوان پسوند) تشکیل شده و به معنای سازی است که صدای بلند و کوبنده تولید می‌کند. در متون کهن پارسی، مانند شاهنامه فردوسی، به سازهای کوبه‌ای مشابه دهل اشاره شده که نشان‌دهنده اهمیت آن در فرهنگ موسیقایی ایران است.
اجزای دهل
دهل از اجزای زیر تشکیل شده است:
- بدنه (کاسه): بدنه دهل معمولاً استوانه‌ای یا کمی مخروطی شکل است و از جنس چوب (مانند گردو، توت یا چنار) ساخته می‌شود. در برخی مناطق، از فلز یا سفال نیز برای بدنه استفاده شده است.
- پوست: دو طرف دهل با پوست حیوانات (معمولاً بز، گوسفند یا گاو) پوشانده می‌شود. پوست‌ها با طناب یا حلقه‌های فلزی به بدنه محکم می‌شوند.
- طناب یا تسمه: برای تنظیم کشش پوست و کوک کردن صدا، از طناب‌های کنفی یا چرمی استفاده می‌شود.
- چوب نوازندگی (دسته‌چوب): برای نواختن دهل از دو چوب استفاده می‌شود؛ یک چوب ضخیم‌تر (دَم) برای ضربات قوی‌تر و یک چوب نازک‌تر (ترکه یا چوبک) برای ضربات نرم‌تر و سریع‌تر.
نحوه ساخت
ساخت دهل فرآیندی سنتی و دستی است که نیازمند مهارت و تجربه است:
- ساخت بدنه: چوب مناسب انتخاب شده و به شکل استوانه‌ای تراشیده می‌شود. در برخی مناطق، چوب را با روش‌های سنتی خالی می‌کنند تا وزن آن کم شود.
- آماده‌سازی پوست: پوست حیوان پس از خیساندن و تمیز کردن، روی دهانه‌های بدنه کشیده می‌شود. پوست باید به‌گونه‌ای باشد که بتواند کشش لازم برای تولید صدا را تحمل کند.
- اتصال پوست: پوست با استفاده از طناب‌های کنفی یا حلقه‌های فلزی به بدنه متصل و محکم می‌شود. برای تنظیم کوک، طناب‌ها را می‌توان سفت یا شل کرد.
- تست و تنظیم صدا: پس از ساخت، دهل نواخته می‌شود تا کیفیت صدا و کوک آن بررسی شود.
نوازندگان معروف
دهل‌نوازی معمولاً در موسیقی محلی و آیینی ایران رواج دارد و بسیاری از نوازندگان آن در مناطق مختلف شناخته شده‌اند، اما به دلیل ماهیت محلی این ساز، نام‌های برجسته جهانی کمتر دیده می‌شود. با این حال، برخی از نوازندگان و گروه‌های معروف که در اجراهای خود از دهل استفاده کرده‌اند عبارتند از:
- استادان موسیقی محلی کردستان و لرستان: مانند نوازندگان سرنا و دهل در مراسم‌های آیینی.
- گروه‌های موسیقی محلی: گروه‌هایی مانند گروه رستاک یا گروه‌های بوشهری که در اجراهای خود از دهل استفاده می‌کنند.
- استاد احمد محمدی: از نوازندگان برجسته دهل در موسیقی بوشهری.
- استاد محسن شریفیان: نوازنده و پژوهشگر موسیقی بوشهری که در کنار نی‌انبان، از دهل نیز در اجراهایش استفاده می‌کند.
تفاوت دهل با تمبک
دهل و تمبک هر دو از سازهای کوبه‌ای ایرانی هستند، اما تفاوت‌های اساسی دارند:
- شکل و ساختار:
- دهل: استوانه‌ای با دو پوست در دو طرف، که با دو چوب نواخته می‌شود.
- تمبک: بدنه‌ای مخروطی یا جام‌مانند با یک پوست در بالا، که با دست و انگشتان نواخته می‌شود.
- صدا و کاربرد:
- دهل: صدایی بلند و کوبنده دارد و بیشتر در فضای باز و مراسم‌های جمعی (مانند عروسی، جنگ یا آیین‌ها) استفاده می‌شود.
- تمبک: صدایی ظریف‌تر و متنوع‌تر دارد و در موسیقی کلاسیک ایرانی کاربرد دارد.
- نحوه نواختن:
- دهل: با دو چوب (دم و ترکه) نواخته می‌شود و ریتم‌های ساده‌تر و قوی‌تر دارد.
- تمبک: با انگشتان و کف دست نواخته می‌شود و تکنیک‌های پیچیده‌تری مانند ریز، بشکن و تک دارد.
- منطقه و فرهنگ:
- دهل: بیشتر در موسیقی محلی مناطق مختلف ایران (مانند کردستان، لرستان، بوشهر) رایج است.
- تمبک: در موسیقی دستگاهی و کلاسیک ایرانی کاربرد دارد و در سراسر ایران شناخته شده است.
- اندازه و وزن:
- دهل: معمولاً بزرگ‌تر و سنگین‌تر است و برای حمل نیاز به بند یا تسمه دارد.
- تمبک: کوچکتر و سبک‌تر است و به‌راحتی با دست حمل می‌شود.
تفاوت‌های دهل و دمام
- شکل و ساختار:
- دهل: بدنه‌ای استوانه‌ای یا کمی مخروطی دارد و معمولاً دو طرف آن با پوست حیوان (بز، گوسفند یا گاو) پوشیده شده است. دهل با دو چوب (دَم و ترکه) نواخته می‌شود.
- دمام: بدنه‌ای استوانه‌ای و بلندتر دارد و تنها یک طرف آن با پوست پوشیده شده است. دمام نیز با دو چوب نواخته می‌شود، اما گاهی در اجراهای آیینی با دست هم زده می‌شود.
- اندازه و وزن:
- دهل: معمولاً بزرگ‌تر و سنگین‌تر است و برای نواختن در مراسم‌های فضای باز طراحی شده است. اندازه آن بسته به منطقه متفاوت است، اما اغلب قطری بزرگ‌تر دارد.
- دمام: نسبت به دهل کوچکتر و سبک‌تر است، به‌ویژه در انواع دمام‌های مورد استفاده در مراسم عزاداری (مانند محرم). این ویژگی حمل و جابه‌جایی آن را آسان‌تر می‌کند.
- صدا و کاربرد:
- دهل: صدایی عمیق، بلند و کوبنده تولید می‌کند و بیشتر در مراسم‌های شاد مانند عروسی‌ها، جشن‌ها و همراهی با سازهای بادی مثل سرنا یا کرنا استفاده می‌شود. در موسیقی محلی مناطق مختلف (کردستان، لرستان، بوشهر) رایج است.
- دمام: صدایی تیزتر و ریتمیک‌تر دارد و بیشتر در مراسم‌های آیینی و مذهبی، به‌ویژه عزاداری‌های محرم در جنوب ایران (بوشهر، خوزستان)، کاربرد دارد. دمام معمولاً به‌صورت گروهی و با ریتم‌های هماهنگ نواخته می‌شود.
- نحوه نواختن:
- دهل: با دو چوب (چوب ضخیم برای ضربات قوی و چوب نازک برای ضربات نرم) نواخته می‌شود و ریتم‌های آن معمولاً ساده‌تر و متناسب با موسیقی محلی است.
- دمام: با دو چوب یا گاهی با دست نواخته می‌شود و ریتم‌های پیچیده‌تر و هماهنگی گروهی در آن برجسته است، به‌ویژه در دسته‌های عزاداری که چندین دمام‌نواز با هم اجرا می‌کنند.
- منطقه و فرهنگ:
- دهل: در سراسر ایران، از کردستان و لرستان گرفته تا بوشهر و بلوچستان، با سبک‌ها و اندازه‌های مختلف استفاده می‌شود و کاربرد گسترده‌تری در موسیقی محلی و شاد دارد.
- دمام: بیشتر در مناطق جنوبی ایران، به‌ویژه بوشهر، خوزستان و هرمزگان، و در مراسم‌های مذهبی مانند عزاداری محرم و صفر رایج است. دمام‌نوازی بخشی از سنت‌های آیینی بندری است.
- انواع و تنوع:
- دهل: بسته به منطقه، انواع مختلفی دارد (مثلاً دهل کردی، دهل لری، دهل بوشهری) که در اندازه، جنس پوست و سبک نواختن متفاوت هستند.
- دمام: انواع خاصی مانند «دمام سُمّه» (با صدای زیر) و «دمام غمبر» (با صدای بم) دارد که در دسته‌های عزاداری استفاده می‌شوند و معمولاً به‌صورت ست (چند دمام با کوک‌های مختلف) نواخته می‌شوند.
دهل سازی با ریشه‌های عمیق در فرهنگ و تاریخ ایران است که به دلیل صدای قوی و نقش آن در مراسم‌های جمعی، جایگاه ویژه‌ای در موسیقی محلی دارد. تفاوت‌های آن با تمبک، به‌ویژه در ساختار، صدا و کاربرد، نشان‌دهنده تنوع غنی سازهای کوبه‌ای در موسیقی ایرانی است.