تنبک
کتاب تمبک و تمبک نوازان: تاریخچه تمبک نوازی در ایران از اواسط قاجار تا انتهای پهلوی
تنبک( تمبک):
تنبک یکی از سازهای کوبه‌ای اصلی در موسیقی سنتی ایرانی است که نقش مهمی در همراهی با دیگر سازها و آواز در موسیقی دستگاهی ایران دارد. در ادامه به بررسی تاریخچه، وجه تسمیه، نحوه نواختن، نقش در موسیقی، اجزا و تکنیک‌های آن می‌پردازیم:
تاریخچه تنبک
- ریشه‌های تاریخی: تنبک (یا تمبک) از سازهای باستانی ایران است که ریشه‌های آن به دوران پیش از اسلام بازمی‌گردد. شواهد باستان‌شناختی، مانند نقش‌برجسته‌ها و آثار هنری دوره ساسانی، نشان‌دهنده استفاده از سازهای کوبه‌ای مشابه در موسیقی آیینی و درباری است. با این حال، شکل امروزی تنبک به‌تدریج در دوره‌های اسلامی، به‌ویژه از زمان صفویه و قاجار، تکامل یافت.
- توسعه در دوره معاصر: در قرن بیستم، با تلاش استادانی مانند حسین تهرانی، تنبک از یک ساز صرفاً همراهی‌کننده به سازی با قابلیت‌های تکنیکی و سولویی تبدیل شد. این تحول باعث شد تنبک جایگاه ویژه‌ای در اجراهای موسیقی سنتی و حتی موسیقی تلفیقی پیدا کند.
وجه تسمیه
نام «تنبک» احتمالاً از ترکیب دو واژه پارسی «تن» (به معنای بدن یا تنه) و «بک» (صدا یا ضربه) گرفته شده است، که به ساختار بدنه‌مانند و صدای ضربه‌ای این ساز اشاره دارد. برخی منابع نیز آن را به واژه‌های عربی مانند «طنبک» یا «دمبک» نسبت می‌دهند که در زبان‌های خاورمیانه برای سازهای کوبه‌ای مشابه به کار می‌رفتند. تغییر املای «تمبک» به «تنبک» در فارسی معاصر برای انطباق با تلفظ پارسی انجام شده است.
نحوه نواختن تنبک
تنبک به‌صورت نشسته نواخته می‌شود و معمولاً روی زانوی نوازنده یا روی پایه‌ای قرار می‌گیرد. نوازنده با استفاده از انگشتان، کف دست و مچ، ضرباتی با شدت و رنگ صوتی متفاوت بر پوست و بدنه تنبک وارد می‌کند. تکنیک‌های نواختن شامل حرکات سریع انگشتان، ضربات نرم یا محکم، و استفاده از بخش‌های مختلف دست برای ایجاد صداهای متنوع است.
نقش تنبک در موسیقی
- موسیقی سنتی ایرانی: تنبک در موسیقی دستگاهی ایران نقش ریتمیک و همراهی‌کننده دارد و معمولاً در کنار سازهایی مانند تار، سه‌تار، سنتور و کمانچه نواخته می‌شود. این ساز ضربان و وزن ریتمیک ردیف‌ها و آوازها را تأمین می‌کند و به حفظ ساختار ریتمیک قطعات کمک می‌کند.
- اجراهای سولویی: از دوره معاصر، تنبک به‌عنوان سازی مستقل نیز در اجراهای تکنوازی یا گروه‌نوازی (مانند گروه‌های ضربی) مورد استفاده قرار گرفته و قابلیت‌های تکنیکی و موسیقایی آن برجسته شده است.
- موسیقی تلفیقی و جهانی: تنبک در موسیقی تلفیقی و اجراهای بین‌المللی نیز جایگاه ویژه‌ای یافته و در کنار سازهای غربی یا دیگر فرهنگ‌ها استفاده می‌شود.
اجزای تنبک
تنبک از سه بخش اصلی تشکیل شده است:
- بدنه: معمولاً از چوب (مانند توت یا گردو) ساخته می‌شود و به شکل جام یا استوانه‌ای توخالی است که رزونانس صدا را تقویت می‌کند.
- پوست: از پوست حیوانات (معمولاً بز یا گوسفند) ساخته می‌شود و روی دهانه بالایی تنبک کشیده شده و با چسب یا حلقه‌های فلزی محکم می‌شود.
- دهانه‌ها: تنبک دارای دو دهانه است؛ دهانه بزرگ که پوست روی آن قرار دارد و دهانه کوچک در انتهای بدنه که به خروج صدا کمک می‌کند.
تکنیک‌های نواختن تنبک
تکنیک‌های اصلی نواختن تنبک شامل موارد زیر است:
- تم: ضربه محکم با کف دست یا انگشتان به مرکز پوست برای ایجاد صدای بم و عمیق.
- بک: ضربه سبک‌تر با نوک انگشتان به لبه پوست برای صدایی تیزتر.
- ريز (Riz): اجرای سریع و پیوسته ضربات با انگشتان برای ایجاد ریتم‌های پیچیده.
- پلنگ (Pelang): ضربه با انگشت حلقه یا وسط به لبه پوست برای صدایی خاص.
- اسنپ (Snap): تکنیکی که با کشیدن انگشت روی پوست، صدای تیز و کوتاه تولید می‌کند.
- چپ و راست: استفاده متناوب از دست‌های چپ و راست برای ایجاد الگوهای ریتمیک متنوع.
نوازندگان حرفه‌ای با ترکیب این تکنیک‌ها و خلاقیت در اجرای ریتم‌های پیچیده، قطعات متنوعی را اجرا می‌کنند. استادان برجسته‌ای مانند حسین تهرانی، مرتضی قاسمی، و بهمن رجبی نقش مهمی در توسعه این تکنیک‌ها داشته‌اند.
تنبک نه‌تنها پایه ریتمیک موسیقی سنتی ایرانی است، بلکه به‌عنوان سازی پویا و چندوجهی در موسیقی معاصر نیز جایگاه ویژه‌ای دارد. این ساز با تاریخچه‌ای غنی، اجزای ساده اما کاربردی، و تکنیک‌های متنوع، یکی از نمادهای موسیقی ایرانی محسوب می‌شود. برای یادگیری بیشتر، مطالعه آثار استادان بزرگ و شرکت در کلاس‌های آموزشی توصیه می‌شود.