تنبور
تنبور
تنبور یکی از کهن‌ترین سازهای زهی زخمه‌ای ایران است که جایگاه ویژه‌ای در موسیقی عرفانی و آیینی دارد.
تاریخچه تنبور
تنبور قدمتی بیش از ۶۰۰۰ سال دارد و از دوران ایران باستان (حدود ۲۰۰۰ سال پیش از میلاد) ریشه می‌گیرد. شواهد باستان‌شناختی مانند نقش برجسته‌های تخت جمشید و متون تاریخی فارابی، وجود این ساز را تأیید می‌کند. در گذشته، تنبور با یک یا دو سیم نواخته می‌شد، اما امروزه سه سیم استاندارد است. این ساز مقدس شمرده می‌شود و با مراسم عرفانی و آیینی، به ویژه در میان پیروان یارسان (اهل حق)، درهم تنیده است. حوزه اصلی رواج آن استان‌های کرمانشاه (به ویژه گوران و صحنه)، کردستان و لرستان است، جایی که به عنوان "ساز مقدس عرفانی" شناخته می‌شود. تنبور از خانواده سازهای مضرابی مانند دوتار است و در طول تاریخ، از موسیقی باستانی تا عرفانی، تحول یافته است.
اجزای اصلی و ساختار تنبور
تنبور ساختاری ساده اما مستحکم دارد و شباهت زیادی به سه‌تار (اما بزرگ‌تر) نشان می‌دهد. طول کلی آن حدود ۹۰-۱۰۰ سانتی‌متر است و از چوب توت (برای دسته و کاسه) ساخته می‌شود. اجزای اصلی عبارتند از:
| جزء | توضیح |
|---|---|
| کاسه | گلابی‌شکل یا نیم‌کره، به دو نوع یک‌تکه (کاسه‌ای، از قدیم رایج) یا ترکه‌ای (از ۷-۱۰ ترکه چوبی) ساخته می‌شود. جنس: توت. |
| صفحه رویی | از چوب توت، برای طنین صدا. |
| دسته | بلند (حدود ۵۰-۶۰ سانتی‌متر)، از توت یا گردو، با ۱۳-۱۴ پرده (دستان) متحرک (بدون ربع‌پرده). |
| سیم‌ها | ۲-۳ سیم فولادی یا روده‌ای، از روی دسته و کاسه عبور می‌کنند. |
| شیطانک | پل کوچک بالای دسته برای جداسازی سیم‌ها. |
| خرک | پل انتهایی روی کاسه برای بلند کردن سیم‌ها. |
| گوشی‌ها | برای کوک کردن، معمولاً ۳ عدد. |
| سیم‌گیر | انتهای کاسه برای ثابت کردن سیم‌ها. |
این ساختار اجازه بداهه‌نوازی و اجرای ملودی‌های پیچیده را می‌دهد. زخمه با ناخن یا مضراب انگشتی زده می‌شود.
نوازندگان معروف تنبور
تنبورنوازی سنتی است و اغلب در خانواده‌ها منتقل می‌شود. نوازندگان برجسته عمدتاً از مناطق غربی ایران هستند. برخی از مشهورترین آن‌ها در صد سال اخیر:
- منطقه گوران (کرمانشاه): علی‌اکبر مرادی (نوازنده و پژوهشگر، بنیانگذار گروه‌های مدرن تنبور)، طاهر یارویسی، سید آرش شهریاری.
- منطقه صحنه (کرمانشاه): سید خلیل عالی‌نژاد (اسطوره تنبور، موسس اولین گروه تنبورنوازی)، سید قاسم حقیقت‌نژاد، سید یحیی و سید فرامز رعنایی.
- سایر نوازندگان برجسته: کیخسرو پورناظری (پدر سهراب پورناظری)، سهراب پورناظری، اسدالله فرمانی، فرید الهامی، جحظه برمکی، سید علی جابری، درویش امیر حیاتی (اولین کسی که اشعار فارسی را با تنبور اجرا کرد)، معصوم شربتی، سید شمس‌الدین حیدری توتشامی.
- نوازندگان خراسانی: نظرمحمد سلیمانی، قربان سلیمانی، محمد یگانه.
این هنرمندان تنبور را از موسیقی آیینی به صحنه‌های جهانی بردند، مانند آلبوم "صدای سخن عشق" با شهرام ناظری.
مقامات تنبور
موسیقی تنبور بر پایه بداهه‌سرایی و مقامات (مدهای ملودیک) استوار است. حدود ۷۲ مقام وجود دارد که به سه دسته تقسیم می‌شوند:
- مقام‌های کلام یا حقانی (۵۶ مقام): مرتبط با سرودهای دینی یارسان، روحانی و عرفانی. مثال: هورام، دلیران، ساروخانی، جامه شوران، پردیوری.
- مقام‌های مجلسی یا باستانی (۱۶ مقام): برای مجالس عمومی، حماسی و سنتی. مثال: برز، ته‌رز.
- مقام‌های مجازی: ترکیبی و نوین.
گستره صوتی مقام‌ها شامل نت‌های دو، ر، می، فا، سل، لا (و لابمل)، سی (و سی‌بمل) است، با نت‌های متغیر مانند لا و سی. این مقام‌ها ملودی‌های عمیق عرفانی ایجاد می‌کنند و بدون ریتم ثابت اجرا می‌شوند.
کوک کردن تنبور
کوک تنبور ساده اما دقیق است و با تیونر یا گوش انجام می‌شود. دو کوک اصلی:
- کوک هفت دستان (برز): برای مقام‌های مجلسی، سیم‌ها: سل (پایین)، دو (میانی)، سل (بالا).
- کوک پنج دستان (ته‌رز): برای مقام‌های کلام، سیم‌ها: دو، دو، فا.
کوک‌های دیگر شامل "کوک طرز" (برای مجالس) و "کوک شیخ امیری" (برای کلام) است. فرآیند کوک: سیم‌ها را از گوشی‌ها بکشید تا فواصل درست (پنتاتونیک یا هپتاتونیک) ایجاد شود. گستره صوتی حدود دو اکتاو است. برای کوک دقیق، از اپلیکیشن‌های تیونر استفاده کنید و سیم‌ها را با ضربه ملایم زخمه بزنید.
حوزه و سبک موسیقی تنبور
تنبور عمدتاً در موسیقی نواحی غربی ایران (کردستان، کرمانشاه، لرستان) و خراسان رواج دارد، اما به عنوان ساز آیینی یارسان، در میان جوامع کرد و لر زاگرس‌نشین مقدس است. سبک‌های اصلی:
- عرفانی و آیینی: مرتبط با مراسم جم (جمخانه)، سرودهای حقانی و عرفان شرقی.
- مقامی و سنتی: بداهه‌سرایی مانند موسیقی کلاسیک ایرانی، با تمرکز بر ملودی‌های حماسی و غمگین.
- کردی و فولکلور: در موسیقی سنتی کردی، همراه با آوازهای حماسی.
- نوین: ورود به موسیقی سنتی ایرانی و صحنه‌های جهانی (مانند گروه‌های پورناظری).
تنبور از موسیقی شهری کلاسیک دور مانده و بیشتر روستایی-عرفانی است، اما اخیراً در کنسرت‌ها و ضبط‌ها احیا شده. این ساز نماد وحدت فرهنگی ایران است و در حفظ میراث ناملموس یونسکو نقش دارد.