نی انبان

نی انبان

نی‌انبان یکی از قدیمی‌ترین و زیباترین سازهای بومی ایران است که بیشتر در مناطق جنوبی کشور، به‌خصوص استان‌های بوشهر، هرمزگان، خوزستان و قسمت‌هایی از کهگیلویه و بویراحمد نواخته می‌شود. این ساز در واقع نوعی ساز بادی کیسه‌ای (bagpipe) ایرانی است و نزدیک‌ترین خویشاوند سازهای اسکاتلندی، ایرلندی یا حتی جوزای بلوچی به حساب می‌آید، ولی با طنین و شخصیت کاملاً ایرانی و خلیجی.

ساختار نی‌انبان خیلی ساده اما هوشمندانه است. بخش اصلی آن یک کیسهٔ بزرگ از پوست بز یا گوسفند (که به آن «انبان» می‌گویند) است که کاملاً هواگیر شده. این پوست را معمولاً کامل و یک‌تکه استفاده می‌کنند و موهایش را می‌تراشند تا نرم و انعطاف‌پذیر شود. داخل این کیسه هوا ذخیره می‌شود، دقیقاً مثل بادکنکی که نوازنده با بازو فشارش می‌دهد تا هوا به سمت لوله‌های صدا برود.

از این کیسه چند لوله بیرون می‌آید:

• یک لولهٔ کوتاه به نام «دم» یا «نفیر» که نوازنده از آن با دهان داخل کیسه باد می‌کند (بعضی نوازندگان امروزی به جای دمیدن، از پمپ کوچک دستی استفاده می‌کنند تا کمتر خسته شوند).
• دو لولهٔ بلند ملودیک که به آن‌ها «نی لبک» یا «جفتی» می‌گویند؛ یکی نقش ملودی اصلی را می‌نوازد (معمولاً شش یا هفت سوراخ دارد) و دیگری صدای ثابت و ممتد (درون یا بوردون) تولید می‌کند و مثل یک پایهٔ هارمونیک زیر ملودی می‌ماند.
• گاهی یک لولهٔ کوتاه‌تر هم برای تنظیم کوک یا صدای زیرتر اضافه می‌شود.

صدای نی‌انبان بسیار پرحجم، عمیق و غرّان است؛ ترکیبی از صدای بم و کشدار بوردون و ملودی شاد یا غمگین نی‌لبک که تا دور دست‌ها می‌رود. به همین دلیل در مراسم عروسی، عزا (به‌ویژه در سوگواری‌های محرم در جنوب)، جشن‌های محلی و رقص‌های چوب‌بازی و بندری بسیار استفاده می‌شود.

نوازنده معمولاً کیسه را زیر بغل چپ می‌گذارد، با آرنج فشار می‌دهد تا جریان هوا یکنواخت بماند و همزمان با دست راست و چپ روی سوراخ‌های دو نی‌لبک ملودی را می‌نوازد و دهانش هم گاهی روی دم مشغول دمیدن است. این کار نیاز به هماهنگی عجیبی بین دست‌ها، بازو و ریه‌ها دارد و نوازندگان حرفه‌ای ساعت‌ها بدون قطع شدن صدا می‌نوازند.

نی‌انبان در خطر جدی فراموشی بود، اما از دهه‌های ۷۰ و ۸۰ به بعد با تلاش هنرمندانی مثل محسن شریفیان، حسین سنگسر، نادر رجب‌پور و گروه‌های لیان، شانگدوین و رستاک دوباره زنده شد و الان هم در فستیوال‌های بین‌المللی و هم در موسیقی تلفیقی ایران جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده.

اگر صدای غرش دریا و باد جنوب را با حس و حال عمیق ایرانی بخواهید بشنوید، هیچ سازی مثل نی‌انبان نمی‌تواند آن را به شما برساند.