ساز کاخن (Cajón)

ساز کاخن (که گاهی "کاخون" نوشته می‌شود) یک ساز کوبه‌ای جعبه‌مانند است که در دسته پرکاشن‌های دست‌نواخت قرار می‌گیرد. این ساز با دست نواخته می‌شود و صداهای باس عمیق، اسنر تیز و ضربه‌های متنوع تولید می‌کند. کاخن نه تنها ابزاری ساده و قابل حمل است، بلکه نمادی از مقاومت فرهنگی بردگان آفریقایی در آمریکای لاتین محسوب می‌شود. 

تاریخچه و منشأ

کاخن ریشه در قرن ۱۸ میلادی در سواحل پرو دارد، جایی که بردگان آفریقایی از غرب و مرکز آفریقا (به ویژه آنگولا) به عنوان نیروی کار در مزارع و بنادر به کار گرفته می‌شدند. مستعمره‌چیان اسپانیایی نواختن درام‌های سنتی آفریقایی را ممنوع کرده بودند، زیرا آن‌ها را نمادی از شورش و ارتباط قبیله‌ای می‌دانستند. بردگان برای حفظ سنت‌های موسیقایی خود، جعبه‌های چوبی میوه، صندوق‌های حمل بار یا حتی کشوهای میز را به عنوان جایگزین استفاده کردند. این جعبه‌ها را وارونه قرار می‌دادند، روی آن‌ها می‌نشستند و با ضربه دست ریتم می‌زدند. اولین تصویر مستند از کاخن در نقاشی‌های پرو در اواسط قرن ۱۹ ظاهر شد، اما قدمت آن به دو قرن پیش‌تر بازمی‌گردد.

این ساز به سرعت در موسیقی آفرو-پرویی (مانند سبک‌های Festejo و Zamacueca) جا افتاد و بعدها به کوبا رسید، جایی که در جنبش‌های ضدکمونیستی دهه ۱۹۶۰ برای پنهان کردن اعتراضات استفاده می‌شد. در دهه ۱۹۷۰، نوازنده فلامنکو پاکو د لوسیا (Paco de Lucía) آن را به اسپانیا برد و با اضافه کردن سیم‌های گیتار، نسخه فلامنکو را محبوب کرد. امروزه، کاخن در سبک‌های جهانی مانند فلامنکو، رومبا، جاز، پاپ و حتی ارکسترهای کلاسیک استفاده می‌شود و فروش آن در آسیا و آمریکای شمالی رو به افزایش است.

وجه تسمیه

نام "کاخن" (Cajón) از واژه اسپانیایی به معنای "جعبه" یا "صندوق" گرفته شده است. این نام مستقیماً به شکل جعبه‌مانند و منشأ improvised آن از جعبه‌های روزمره اشاره دارد. در زبان‌های محلی آمریکای لاتین، گاهی "cajón de tapeo" (جعبه ضربه‌ای) یا "cajón de rumba" (جعبه رومبا) نامیده می‌شود. در فارسی، به دلیل عدم بومی‌سازی، همان تلفظ اسپانیایی "کاخن" یا "کاخون" رایج است.

اجزای اصلی

کاخن یک جعبه چوبی توخالی با شکل مکعب مستطیل است. اجزای اصلی آن عبارتند از:

• تاپا (Tapa): وجه جلویی نازک (معمولاً از تخته سه‌لا یا چوب نرم مانند صنوبر، ضخامت ۳-۵ میلی‌متر) که سطح ضربه است. این بخش صداهای اصلی (باس و اسنر) را تولید می‌کند.
• قاب (Body): پنج وجه دیگر از چوب سخت (مانند بلوط، ماهاگونی یا راش، ضخامت ۱.۳-۱.۹ سانتی‌متر) که رزونانس ایجاد می‌کند. ابعاد استاندارد: ۵۰ سانتی‌متر ارتفاع، ۳۰×۳۰ سانتی‌متر عرض.
• حفره رزونانس (Sound Hole): سوراخی دایره‌ای یا بیضی (قطر ۱۰-۱۵ سانتی‌متر) در وجه پشتی یا کناری، که صدا را تقویت و پخش می‌کند (مانند رزوناتور هلمهولتز).
• فنر یا سیم (در مدل‌های پیشرفته): سیم‌های گیتار یا فنرهای اسنر داخل تاپا برای صدای تیزتر، که با اهرم کوک تنظیم می‌شود.
• پایه‌ها (اختیاری): لاستیک یا فلز در کف برای ثبات و افزایش باس.

نحوه ساخت

ساخت کاخن سنتی دستی و ساده است، اما امروزه کارخانه‌ای انجام می‌شود:

• مواد: چوب‌های متراکم مانند بلوط یا ماهاگونی برای بدنه (برای باس عمیق) و تخته سه‌لا نازک برای تاپا. مدل‌های مدرن از فایبرگلاس یا پلاستیک برای دوام بیشتر استفاده می‌کنند.
• فرآیند: پنج وجه قاب را با چسب یا پیچ به هم متصل می‌کنند تا توخالی بماند. تاپا را با میخ یا چسب به قاب می‌چسبانند (گاهی شل برای لرزش). حفره رزونانس را با اره برش می‌دهند. در مدل‌های سیمی، سیم‌های گیتار یا فنر را داخل تاپا نصب و با پیچ تنظیم می‌کنند.
• تغییرات: برای صدای فلامنکو، سیم‌ها را اضافه می‌کنند؛ برای مدل‌های الکترونیک، پیکاپ نصب می‌شود. هر ساز حدود ۱-۲ ساعت زمان می‌برد و هزینه مواد حدود ۵۰-۲۰۰ دلار است. کاخن‌های دست‌ساز منحصربه‌فرد هستند و می‌توان آن‌ها را از جعبه‌های بازیافتی ساخت.

روش نواختن

نواختن کاخن آسان است و نیاز به ابزار خاصی ندارد. نوازنده روی ساز می‌نشیند (جعبه بین زانوها قرار گیرد) و با دست‌ها ضربه می‌زند:

• صدای باس (Dum یا Bass): ضربه کف دست به مرکز تاپا برای صدای عمیق و بم (مانند کیک درام).
• صدای اسنر (Tek یا Slap): ضربه انگشتان یا لبه دست به لبه‌های تاپا برای صدای تیز و کوتاه (مانند اسنر درام).
• تکنیک‌های پیشرفته: استفاده از برس (brushes) برای صدای نرم، مالِت (mallets) برای ضربه‌های محکم، یا پا برای دمپینگ (کاهش رزونانس). سبک‌ها شامل پرو (ریتم آفریقایی عمیق)، کوبایی (سریع و اعتراضی) و فلامنکو (با تأکید بر اسنر) است. الگوهای ریتمیک مانند ۱-۲-۳-۴ با ترکیب باس و اسنر رایج است. برای مبتدیان، ۱۰-۱۵ دقیقه تمرین روزانه کافی است.

کوک کردن

کاخن اساساً unpitched (بدون کوک دقیق) است و مانند درام، بر اساس مواد و ساختار صدا می‌دهد. با این حال، در مدل‌های رگلاژی (adjustable):

• تنظیم سیم/فنر: با اهرم یا پیچ، فاصله سیم‌ها از تاپا را تغییر دهید؛ نزدیک‌تر برای صدای تیزتر (اسنر)، دورتر برای صدای چوبی نرم‌تر. در مدل سیمی، مانند گیتار کوک کنید (با چکش کوچک، فرکانس را به ۲۰۰-۴۰۰ هرتز برسانید).
• عوامل تأثیرگذار: ضخامت چوب (نازک‌تر = pitch بالاتر)، اندازه حفره (بزرگ‌تر = باس عمیق‌تر) و محیط (سطح سخت = صدای بلندتر). کوک با گوش یا تیونر الکترونیکی انجام می‌شود، اما تمرکز روی تعادل صداها است نه نت دقیق. مدل‌های ثابت نیاز به کوک ندارند.

نت‌های آن

کاخن نت‌های هارمونیک مشخصی ندارد و unpitched است، اما صداهای اصلی آن معادل نت‌های درام‌کیت هستند:

• باس: معادل نت‌های پایین مانند D2 یا E2 (فرکانس ۶۰-۱۰۰ هرتز)، از ضربه مرکز.
• اسنر/توم: نت‌های میانی مانند A3 یا B3 (۲۰۰-۵۰۰ هرتز)، از لبه‌ها.
• اسلک/های: نت‌های بالا مانند F4 (۵۰۰-۱۰۰۰ هرتز)، از ضربه‌های تیز. در سبک فلامنکو، با سیم‌ها می‌توان pitch را کمی تغییر داد (مثلاً از F به F#). برای الگوهای ملودیک، از نرم‌افزارهایی مانند MIDI برای شبیه‌سازی استفاده می‌شود، اما تمرکز کاخن روی ریتم است نه ملودی.