فوتک

فوتک دستی مخصوص طلا رنگ و مرکب سنتی

فوتک یکی از دقیق‌ترین و ظریف‌ترین ابزارهای پاشش رنگ و مرکب در هنرهای سنتی ایرانی به شمار می‌رود و هنوز هم در کارگاه‌های حرفه‌ای تذهیب، تشعیر، نگارگری، خوشنویسی فاخر و مرمت آثار باستانی جایگاه ویژه‌ای دارد.

این وسیلهٔ کاملاً دستی و مکانیکی از دو لولهٔ فلزی برنجی آبکاری‌شده یا استیل ضدزنگ تشکیل شده که به شکل حرف L به یکدیگر متصل هستند. لولهٔ بلند و باریک برای قرار گرفتن در دهان و دمیدن هوا طراحی شده و لولهٔ کوتاه‌تر و کلفت‌تر که در انتهای آن سوراخی بسیار ریز قرار دارد، با زاویهٔ دقیق نود درجه به لولهٔ اول وصل می‌شود. داخل لولهٔ کوتاه یک سوزن بسیار نازک برنجی تعبیه شده که با عبور سریع هوا از کنارش، طبق اصل برنولی رنگ یا مرکب رقیق‌شده را از ظرف زیرین می‌مکد و به صورت مه‌ای فوق‌العاده ریز و یکنواخت به بیرون می‌پاشد.

کاربرد اصلی فوتک

ایجاد هاله‌ها، گرادیان‌های نرم، آسمان‌های ابری، پخش یکدست طلا و نقرهٔ مایع (شرفی)، سایه‌روشن‌های ظریف دور شمسه و ترنج، و بافت‌های مه‌آلود در زمینهٔ آثار نگارگری و خوشنویسی است. در مرمت نیز هیچ ابزاری به اندازهٔ آن نمی‌تواند ذرات رنگ را با این دقت و کنترل روی سطح آسیب‌دیده بنشاند. رنگ یا مرکب باید با آب مقطر یا الکل به غلظتی شبیه شیرکاکائوی بسیار رقیق درآید، نوک لولهٔ کوتاه دقیقاً چند میلی‌متر بالای سطح مایع قرار گیرد و هنرمند با فوت‌هایی آرام، طولانی و یکنواخت کار کند تا پاشش کاملاً ابریشمی و بدون لکه شود. فوتک کوه‌نور به کمپرسور، برق یا قطعات متحرک نیاز ندارد و تمام کنترل در دست و نفس هنرمند است؛ به همین دلیل تذهیب‌کاران و نگارگران ماهر با آن به آثاری می‌رسند که هیچ ایروگراف یا اسپری برقی مدرن نمی‌تواند مشابهش را خلق کند.

پس از هر بار استفاده باید هر دو لوله را ابتدا با آب مقطر و سپس با الکل کاملاً شست تا هیچ رسوبی نماند و سوراخ ریز آن مسدود نشود. این ابزار کوچک، در دستان استاد، به قلم‌مویی تبدیل می‌شود که نور و مه و درخشش را با ظرافتی بی‌نظیر روی کاغذ می‌نشاند و هنوز بعد از یک قرن، جایگاه خود را به هیچ دستگاه دیگری واگذار نکرده است.