شعر و ترانه

شعر و ترانه

شعر و ترانه، دو برادر نزدیک اما متفاوت در خانواده‌ی ادبیات و موسیقی هستند؛ شعر، روح آزاد کلام است که در سکوت یا با صدای بلند، احساس، اندیشه و زیبایی را به پرواز درمی‌آورد، در حالی که ترانه، همان شعر است که لباس ملودی پوشیده، ریتم یافته و با صدای خواننده، در قلب و گوش میلیون‌ها نفر جا می‌گیرد. در ایران، این دو از هزاران سال پیش با هم زیسته‌اند؛ از سرودهای اوستایی و گات‌ها که با آوازهای آیینی همراه بودند، تا غزل‌های حافظ و سعدی که در محافل درباری با تار و نی خوانده می‌شدند، و تا تصنیف‌های عارف قزوینی که صدای انقلاب مشروطه شد.

شعر، پیش از هر چیز، کلام موزون و آهنگین است؛ حتی اگر هیچ سازی آن را همراهی نکند، با وزن عروضی (بحرهای متقارب، رمل، هزج)، قافیه و ردیف، خود موسیقی درونی دارد. شاعران کلاسیک ایرانی، مانند مولانا، با غزل و مثنوی، عشق عرفانی را به اوج رساندند و شعرشان آن‌قدر آهنگین بود که بدون موسیقی هم در دل می‌نشست. اما وقتی این شعر با ملودی پیوند می‌خورد، ترانه متولد می‌شود؛ ترانه، شعری است که برای خوانده شدن ساخته شده، نه فقط خوانده شدن با چشم. وزن آن باید با ریتم موسیقی جور دربیاید، مصراع‌ها کوتاه و تکرارشونده باشند، و قافیه‌اش در انتهای هر بند، شنونده را به وجد آورد.

در تاریخ موسیقی ایران، ترانه از دوران صفویه با تصنیف آغاز شد؛ تصنیف، ترانه‌ای بود که در دل ردیف دستگاهی قرار می‌گرفت و اغلب مضمونی عاشقانه، ملی یا عرفانی داشت. شاعرانی مانند هاتف اصفهانی، هلالی جغتایی و بعدها عارف قزوینی، ملک‌الشعرای بهار و رهی معیری، ترانه‌های ماندگاری ساختند که با صدای قمرالملوک وزیری، تاج اصفهانی و بعدتر بنان و شجریان، جاودانه شد. در دوران مدرن، تصنیف پاپ با شعرهای شهریار، سیمین بهبهانی، فریدون مشیری و ایرج جنتی‌عطایی، موسیقی را مردمی کرد و خوانندگانی مانند گوگوش، داریوش، ابی و معین، این ترانه‌ها را به اوج بردند.

ترانه‌نویسی امروز چند سبک اصلی دارد. ترانه عاشقانه که هنوز پرفروش‌ترین است و با زبان ساده، احساس جدایی، وصال یا دلتنگی را بیان می‌کند. ترانه اجتماعی که از دهه‌ی ۱۳۴۰ با اسفندیار منفردزاده و شهیار قنبری آغاز شد و در رپ امروزی ادامه یافت. ترانه کودکانه که با شعرهای ساده، قافیه‌های بازیگوش و مضامین آموزشی، همراه ملودی‌های شاد است. و ترانه محلی که با زبان‌های کردی، ترکی، لری، بلوچی و گیلکی، هویت قومی را حفظ می‌کند.

شعر و ترانه در ایران، عمیق و چندلایه است. وزن و موسیقی یکی از مهم‌ترین‌هاست؛ ترانه‌سرا باید وزن عروضی را با ریتم چهارضربی یا شش‌وهشت پاپ هماهنگ کند و گاهی برای فیت شدن در ملودی، کلمه‌ای را کوتاه یا کشیده کند.