سنتور

سنتور

سنتور یکی از اصیل‌ترین و دلنشین‌ترین سازهای زهی مضرابی در موسیقی سنتی ایرانی است که صدایی زنگ‌دار، شفاف و هارمونیک تولید می‌کند و اغلب با ملودی‌های روان و آرپژهای پیچیده همراه است. تاریخچه آن به دوران باستان بازمی‌گردد، جایی که در متون آشوری و بابلی به سازهایی مشابه با نام «سانتور» یا «پسانتور» اشاره شده که از چوب و سیم ساخته می‌شدند. در ایران ساسانی، سنتور در دربار خسرو پرویز نواخته می‌شد و تصاویر آن بر روی ظروف نقره‌ای دیده می‌شود. با گسترش اسلام، در دوره عباسیان بغداد، سنتور توسط موسیقی‌دانانی مانند فارابی در کتاب «الموسیقی الکبیر» توصیف شد و به جهان عرب راه یافت. در دوره صفوی و قاجار، سنتور جایگاه ویژه‌ای در موسیقی درباری داشت و توسط استادانی مانند حبیب سماعی و ابوالحسن صبا تکامل یافت. در قرن بیستم، با تلاش برای حفظ موسیقی سنتی، سنتور به سازی مرکزی در ارکسترهای ایرانی تبدیل شد و امروزه در اجراهای سولو، گروهی و فیوژن مدرن رواج دارد، هرچند اندازه و تعداد سیم‌هایش در طول زمان تغییر کرده است.

وجه تسمیه

سنتور از واژه یونانی «سانتور» یا «پسانتور» گرفته شده که به معنای صد سیم است، زیرا در مدل‌های اولیه تا صد سیم داشت، اما در فارسی به «سنتور» تبدیل شد و به ساز جعبه‌ای با سیم‌های متعدد اشاره دارد. برخی ریشه آن را به «سان» (صد) و «تور» (سیم) نسبت می‌دهند که تعداد سیم‌ها را نشان می‌دهد، هرچند امروزه تعداد سیم‌ها کمتر است. این نام‌گذاری بر پایه ساختار هندسی و منظم ساز استوار است که کوک آن بر قوانین آکوستیک دقیق بنا شده و صدایی متعادل تولید می‌کند.

ساختار

سنتور بدنه‌ای ذوزنقه‌ای‌شکل از چوب گردو یا توت دارد که جعبه رزونانس آن از تخته‌های نازک چوبی ساخته شده و سطح رویی‌اش صاف است تا صدا را به خوبی بازتاب دهد. طول ضلع بزرگ‌تر حدود ۹۰ سانتی‌متر و ضلع کوچک‌تر حدود ۳۵ سانتی‌متر است، با ارتفاع کم برای قرارگیری روی پایه. سیم‌ها از جنس برنج یا فولاد هستند و به تعداد ۷۲ سیم (در مدل ۹ خرکی) یا ۸۰ سیم (در مدل ۱۰ خرکی) در چهار ردیف موازی کشیده می‌شوند، هر گروه چهار سیم هم‌کوک یک نت را تولید می‌کند. خرک‌های چوبی کوچک و متحرک روی صفحه قرار دارند و سیم‌ها را به دو بخش تقسیم می‌کنند تا نت‌های مختلف از یک سیم به دست آید. در سمت چپ، پل‌های فلزی یا چوبی برای عبور سیم‌ها وجود دارد و در سمت راست، گوشی‌های کوک برای تنظیم دقیق قرار گرفته‌اند. دو ردیف سیم سفید (فولادی) برای ملودی و دو ردیف زرد (برنجی) برای بم‌تر کردن صدا استفاده می‌شود.

نحوه نواختن 

نوازنده ساز را روی پایه مخصوص یا زانو قرار می‌دهد و با دو مضراب چوبی سبک (به نام «مزهر» یا «چکش») که در انگشتان اشاره هر دو دست نگه داشته می‌شود، به سیم‌ها ضربه می‌زند تا آرپژهای سریع، ملودی‌های پیچیده و هارمونی‌های غنی اجرا کند. دست‌ها به صورت متقارن یا مستقل عمل می‌کنند و تکنیک‌هایی مانند ریز، گلریزی، آکورد و جابه‌جایی خرک برای تغییر دستگاه به کار می‌رود. کوک معمولاً بر اساس دستگاه‌های ایرانی مانند شور، نوا یا راست‌پنجگاه تنظیم می‌شود و نوازنده با جابه‌جایی خرک‌ها مقام را تغییر می‌دهد. صدای سنتور حساس و زنگ‌دار است و نواختن آن نیازمند دقت بالا در ضربه و کنترل دینامیک است تا نویز ایجاد نشود، اغلب در تک‌نوازی یا همراهی با آواز استفاده می‌شود.

ردیف‌های سنتور مجموعه‌ای منظم و سیستماتیک از قطعات، گوشه‌ها و ملودی‌های موسیقی دستگاهی ایرانی هستند که به صورت سینه‌به‌سینه و سپس مکتوب از استاد به شاگرد منتقل شده‌اند و پایه اصلی اجرای موسیقی کلاسیک ایرانی را تشکیل می‌دهند. این ردیف‌ها در سنتور، به دلیل قابلیت هارمونیک و ملودیک بالای ساز، با ظرافت و دقت خاصی اجرا می‌شوند و نوازنده را قادر می‌سازند تا تمام مقام‌ها، دستگاه‌ها و آوازهای موسیقی ایرانی را با عمق و بیان احساسی به نمایش بگذارد. ردیف سنتور عمدتاً بر اساس مکتب حبیب سماعی، ابوالحسن صبا و به ویژه فرامرز پایور تنظیم و تدوین شده است که هر کدام ویژگی‌های خاص خود را دارند اما همگی بر ساختار هفت دستگاه اصلی (شور، همایون، سه‌گاه، چهارگاه، نوا، راست‌پنجگاه و ماهور) و پنج آواز (افشاری، بیات ترک، ابوعطا، دشتی و بیات کرد) استوار هستند.

دستگاه شور گسترده‌ترین و پرکاربردترین ردیف در سنتور است و از درآمد آغاز می‌شود که ملودی پایه را معرفی می‌کند، سپس به گوشه‌هایی مانند قرچه، حسینی، رضوی، اوج و فرود می‌رسد. در سنتور، درآمد شور معمولاً در منطقه زیر (سیم‌های سفید) نواخته می‌شود و با آرپژهای روان و مضراب‌های ریز همراه است. گوشه قرچه با تحریرهای ظریف و جابه‌جایی خرک‌ها اجرا می‌شود تا نت‌های کروماتیک دقیق تولید شود، در حالی که حسینی حالتی غمگین و عرفانی دارد و اغلب با گلریزی و آکوردهای شکسته همراه است. اوج شور نقطه اوج احساسی است که نوازنده با ضربه‌های قوی و سریع به سیم‌های زرد و سفید، شور و هیجان را منتقل می‌کند و در نهایت با فرود به نت پایه بازمی‌گردد. ردیف شور در سنتور امکان اجرای بداهه‌نوازی گسترده را می‌دهد و پایه بسیاری از تصنیف‌های معروف است.

دستگاه همایون ردیفی عمیق و درون‌گرا دارد که با درآمد آرام و ملودی‌های کشیده آغاز می‌شود و به گوشه‌هایی مانند چکاوک، بیداد، نی‌داوود و موالیان می‌رسد. در سنتور، درآمد همایون با مضراب‌های نرم و ویبراتوهای انگشتی اجرا می‌شود تا حس عرفانی آن حفظ شود. گوشه بیداد یکی از پیچیده‌ترین بخش‌هاست که نیاز به کنترل دقیق دینامیک و جابه‌جایی سریع خرک‌ها دارد و اغلب با تحریرهای طولانی و هارمونی‌های غنی همراه است. موالیان حالتی شاعرانه دارد و در سنتور با آرپژهای مواج و آکوردهای کامل نواخته می‌شود که صدای زنگ‌دار ساز را به زیبایی نشان می‌دهد. ردیف همایون در سنتور اغلب برای اجراهای تک‌نوازی عمیق استفاده می‌شود و بیانگر احساسات فلسفی و عاشقانه است.

دستگاه سه‌گاه ردیفی پرتحرک و پرشور است که از درآمد پرجنب‌وجوش شروع می‌شود و به گوشه‌هایی مانند زابل، مویه، حصار و مخالف می‌رسد. در سنتور، درآمد سه‌گاه با مضراب‌های چپ و راست سریع و آرپژهای شکسته اجرا می‌شود تا انرژی آن منتقل شود. گوشه مویه حالتی غمگین دارد و با ریزهای طولانی و تحریرهای ظریف نواخته می‌شود، در حالی که مخالف نقطه اوج تکنیکی است و نیاز به ضربه‌های همزمان چند خرک و جابه‌جایی سریع دست‌ها دارد. ردیف سه‌گاه در سنتور امکان نمایش تکنیک‌های پیشرفته مانند گلریزی سریع و آکوردهای پیچیده را می‌دهد و اغلب در اجراهای گروهی برجسته است.

دستگاه چهارگاه ساختاری منظم و متعادل دارد که با درآمد محکم آغاز می‌شود و به گوشه‌هایی مانند منصوری، نغمه و رجز می‌رسد. در سنتور، درآمد چهارگاه با آکوردهای کامل و مضراب‌های متقارن نواخته می‌شود تا حس نظم و قدرت آن حفظ شود. گوشه منصوری با ملودی‌های روان و آرپژهای مواج همراه است و رجز حالتی حماسی دارد که با ضربه‌های قوی به سیم‌های بم اجرا می‌شود. ردیف چهارگاه در سنتور برای نمایش تعادل هارمونیک و ملودیک ایده‌آل است.

دستگاه نوا ردیفی لطیف و عارفانه است که از درآمد آرام شروع می‌شود و به گوشه‌هایی مانند گردانیه، عراق و نوروز می‌رسد. در سنتور، درآمد نوا با مضراب‌های نرم و تحریرهای کشیده نواخته می‌شود و گوشه عراق با گلریزی‌های ظریف و هارمونی‌های غنی همراه است. ردیف نوا در سنتور اغلب برای اجراهای meditative استفاده می‌شود.

دستگاه راست‌پنجگاه ردیفی پیچیده و تکنیکی است که با درآمد خاص آغاز می‌شود و به گوشه‌هایی مانند پنجگاه، راک و عشاق می‌رسد. در سنتور، این ردیف نیاز به کوک خاص و جابه‌جایی مکرر خرک‌ها دارد و مخالف راست یکی از دشوارترین بخش‌هاست که تکنیک‌های پیشرفته مضراب را می‌طلبد.

دستگاه ماهور ردیفی شاد و ماژور است که شبیه گام ماژور غربی است و از درآمد روشن شروع می‌شود و به گوشه‌هایی مانند داد، خسروانی و فیلی می‌رسد. در سنتور، ماهور با آرپژهای سریع و آکوردهای کامل نواخته می‌شود و حس شادی و جشن را منتقل می‌کند.

آوازهای فرعی مانند دشتی (غمگین و لطیف)، ابوعطا (عاشقانه)، بیات ترک (پرشور) و افشاری (عرفانی) نیز در ردیف سنتور گنجانده شده‌اند و هر کدام درآمد و گوشه‌های خاص خود را دارند که با تکنیک‌های مشابه دستگاه‌ها اما با حال‌وهوای متفاوت اجرا می‌شوند. ردیف سنتور فرامرز پایور جامع‌ترین نسخه مکتوب است که تمام دستگاه‌ها و آوازها را با نت‌نویسی دقیق و توضیحات تکنیکی شامل می‌شود و نوازندگان معاصر مانند پرویز مشکاتیان، مجید کیانی و اردوان کامکار اجراهای شخصی و بداهه‌ای از آن ارائه داده‌اند. یادگیری ردیف سنتور فرآیندی طولانی و عمیق است که نه تنها تکنیک، بلکه درک فلسفی موسیقی ایرانی را می‌طلبد و نوازنده را به خلاقیت در بداهه‌نوازی هدایت می‌کند.

نوازندگان معروف

از نوازندگان معروف سنتور در تاریخ می‌توان به ناصر افتتاح (قرن نوزدهم) اشاره کرد که تکنیک‌های پایه را تدوین کرد. در قرن بیستم، حبیب سماعی با نوآوری در مضراب و گسترش ردیف، سنتور را احیا کرد و ابوالحسن صبا با آموزش شاگردان متعدد، ساز را به نسل بعد رساند. فرامرز پایور (استاد بزرگ سنتور) با آهنگسازی، گروه‌نوازی و ضبط ردیف کامل، سنتور را به سطح جهانی برد. در دوران معاصر، پرویز مشکاتیان با اجراهای پرشور در گروه عارف، مجید کیانی با تمرکز بر ردیف سنتی، اردوان کامکار با فیوژن کردی-ایرانی و سیامک آقایی با تکنیک‌های مدرن، سنتور را زنده نگه داشته‌اند. این ساز با صدای کریستالی و عمق هارمونیک‌اش، جوهره موسیقی ایرانی است و در ملودی‌هایش روح فرهنگ پارسی جریان دارد.