قانون
قانون
ساز قانون یکی از قدیمیترین و زیباترین سازهای زهی مضرابی در موسیقی سنتی ایرانی و خاورمیانه است که ریشههایش به دوران باستان بازمیگردد. تاریخچه این ساز به تمدنهای کهن بینالنهرین و ایران باستان میرسد، جایی که در متون تاریخی مانند کتیبههای آشوری و بابلی به سازهایی مشابه با نام «قانون» یا «زانو» اشاره شده است. در دوره ساسانیان، این ساز در دربار پادشاهان نواخته میشد و تصاویر آن بر روی ظروف نقرهای ساسانی دیده میشود. با گسترش اسلام و در دوره عباسیان، به ویژه در بغداد، قانون توسط موسیقیدانانی مانند زریاب (که از ایران به اندلس مهاجرت کرد) تکامل یافت و به جهان عرب و سپس اروپا راه یافت. در قرنهای میانی، فیلسوفانی چون فارابی و ابن سینا در کتابهایشان مانند «کتاب الموسیقی الکبیر» به توصیف ساختار و کوک آن پرداختند. در ایران صفوی و قاجار، قانون جایگاه ویژهای در موسیقی درباری داشت و تا اوایل قرن بیستم رواج بود، اما با ورود سازهای غربی کمکم به حاشیه رفت و امروزه بیشتر در موسیقی کلاسیک ایرانی و عربی زنده نگه داشته شده است.
وجه تسمیه
قانون از واژه یونانی «کانون» (kanon) گرفته شده که به معنای «قاعده» یا «خطکش» است و به دلیل ساختار منظم و هندسی آن با جعبه رزونانس ذوزنقهای و سیمهای کشیدهشده بر اساس قواعد ریاضیاتی نامگذاری شد. این واژه از طریق عربی به «قانون» تبدیل شد و در فارسی نیز همینگونه باقی ماند، هرچند برخی معتقدند ریشه آن به «قانون» به معنای قانون و نظم در موسیقی اشاره دارد، زیرا کوک سیمها بر پایه قوانین دقیق آکوستیک استوار است.
ساختار
از نظر ساختار، قانون بدنهای چوبی به شکل ذوزنقه دارد که سطح رویی آن از پوست نازک ماهی یا گوسفند پوشیده شده تا صدا را تقویت کند، در حالی که کف آن باز است یا با تختهای نازک پوشانده میشود. طول ضلع بزرگتر حدود ۹۰ سانتیمتر و ضلع کوچکتر حدود ۴۰ سانتیمتر است. سیمها از جنس روده، نخ یا امروزه فلز (معمولاً برنج یا فولاد) هستند و به تعداد ۷۲ یا ۷۸ سیم در سه ردیف موازی کشیده میشوند، هر گروه سهتایی یک نت را تولید میکند. در سمت چپ، خرکهای چوبی متحرک به نام «اسبی» یا «مهره» قرار دارند که برای تنظیم کوک جابهجا میشوند و امکان اجرای مقامهای مختلف را فراهم میکنند. در سمت راست، سیمها به گوشیهای کوک متصلاند و یک صفحه فلزی یا چوبی برای تکیهگاه دست نوازنده وجود دارد.
نحوه نواختن
نحوه نواختن قانون به این صورت است که نوازنده آن را روی زانو یا پایه مخصوص قرار میدهد و با دو انگشت اشاره، مضرابهای فلزی کوچکی (به نام «مضراب» یا «زخمه») را که شبیه انگشتر هستند بر انگشت میبندد. با ضربههای سریع و دقیق به سیمها، صدایی زنگدار و کریستالی تولید میشود که میتواند ملودیهای پیچیده، آرپژها و گلوریزیها را اجرا کند. نوازنده با دست چپ سیمها را فشار میدهد تا نتهای کروماتیک و تغییرات مقام را ایجاد کند، در حالی که دست راست ضربه میزند. کوک معمولاً بر اساس دستگاههای موسیقی ایرانی مانند شور، همایون یا ماهور تنظیم میشود و نواختن آن نیازمند دقت بالا در ریتم و دینامیک است، زیرا کوچکترین تغییر در فشار یا ضربه صدا را دگرگون میکند.
از نوازندگان معروف قانون در تاریخ ایران میتوان به استادانی مانند ابوالحسن صبا (که اگرچه بیشتر ویولن میزد، اما در احیای قانون نقش داشت)، محمد رضا لطفی و پرویز مشکاتیان اشاره کرد که در گروههای عارف و شیدا آن را نواختند. در دوران معاصر، سیما بینا، ملیحه سعیدی و خصوصاً محمد موسوی (معروف به استاد قانون ایران) از برجستهترینها هستند که با اجراهایشان قانون را زنده نگه داشتهاند. در جهان عرب، نوازندگانی مانند ابراهیم عازوری لبنانی یا خدیجه العلمی مصری شهرت دارند، و در ترکیه نیز جودت اوزنیر قانون را در موسیقی کلاسیک عثمانی احیا کرد. این ساز همچنان در ارکسترهای سنتی و فیوژن مدرن نواخته میشود و زیباییاش در عمق احساسی و تنوع صدایی نهفته است.