مبانی هنرهای تجسمی

هنرها یکی از اشکال بنیادین روابط انسانی هستند هنرهای بصری و نمایشی را می‌توان وسیله‌ای در‌نظر گرفت که انسان‌های گذشته و اکنون عواطف و اندیشه‌های خود را از طریق آن به شکلی منحصر‌به‌فرد برای دیگر انسان‌ها ابراز می‌دارند و گاه تفکر، علاقه و تحسین ایشان را بر می‌انگیزاند.

شاید در ابتدا تعریف هنر و نیز اثر هنری زیبا کار چندان دشواری به نظر نرسد؛ اما در حقیقت این موضوعی است که متفکران و هنرمندان و منتقدین بسیاری را تاکنون به چالش کشیده است.

فیلسوفان کهن نظیر افلاطون و ارسطو کوشیدند ماهیت خاص هنر را توصیف کنند و محققان بسیاری پس از ایشان نیز در تلاش خود برای ارائه تعریف جامعی از هنر معیارهایی را برای تشخیص شی هنری از دیگر اشیاء برشمردند. در تفکر سنتی درباره‌ی اثر هنری حداقل این چند معیار مطرح شده است.

1. اثر هنری می‌بایست آینه‌وار منعکس کننده واقعیت باشد؛ یعنی شبیه چیزی باشد که در جهان بیرونی به چشم می‌آید.
2. آفرینش اثر هنری می‌بایست همراه با مهارت و به کاربردن تکنیک‌ها و روش‌های خاصی باشد که حاصل مدت‌ها تمرین و آموزش و ممارست است.
3. اثر هنری می‌بایست برای چشم خوشایند باشد، حتی اگر کاملاً طبیعت‌گرا نباشد.
4. هنر می‌بایست بیانگر اندیشه‌ها، تجربیات، باورها و احساسات هنرمند باشد تا با مخاطب نوعی مفاهمه برقرار سازد.

اگر تمام این ویژگی‌ها را در‌نظر بگیرید، می‌توانید هنرهای تجسمی را به این صورت تعریف کنید: بیان منحصر‌به‌فرد اندیشه‌ها، باورها، تجربیات و احساسات بیان‌شده در اشکال بصری با صورت و ساختاری خوب و متناسب و و خوشایند.

هر چند برای هنر، قوانین ثابت انعطاف‌ناپذیری وجود ندارد، ولی هنرمندان در هر عصری کوشیده‌اند معیارهایی صوری و محتوایی برای اثر هنری زیبا مشخص نمایند.

در اصطلاح، اصول و قواعد و دستور زبانی را که امروزه (مبانی هنرهای تجسمی) می‌نامیم، بیش از همه حاصل تجربیات، مطالعات و سلایق و تفکرات هنرمندان دوره‌ی مدرن به خصوص استادان مدرسه‌ی باهاوس بوده است.

امروزه این قواعد به صورت‌های مختلف مورد ارزیابی و بازسازی قرار گرفته و با تجربیات نوین هنرهای پسامدرن در هم آمیخته است، ولی همچنان دانستن آن‌ها برای درک آثار هنری و نیز خلق نمونه‌های زیبای هنری به نوعی ضرورت دارد؛ در این کتاب برآنیم که این دستورات را با بیانی بسیار ساده و کاربردی به هنرجویان و علاقه‌مندان آثار هنری معرفی نماییم.

البته در این اثر کوشیده‌ایم شرح نظری مسائل بنیادین، مرتبط با هنرهای تصویری را با مثال‌های عملی از آثار هنری هنرمندان جهان و ایران همراه کنیم تا هم از جذابیت بالاتری برخوردار باشد و هم با مشاهده‌ی کاربرد عملی آن‌ها دریافت این مفاهیم بنیادین به سهولت صورت گیرد.

(ضمن اینکه عناوین و مشخصات همۀ آثار در زیرنویس صفحات به زبان انگلیسی آمده است تا خوانندگان گرامی نسخه‌ی چاپی کتاب بتوانند کیفیت بهتری از تابلوها را در فضای مجازی جستجو و مشاهده کنند.)

در این کتاب مبنای مطالعه مبانی هنرهای تجسمی را براساس مفاهیم (عناصر تجسمی) و (عوامل تجسمی) قرار داده‌ایم که پیش از شروع مطالب و در انتهای همین پیشگفتار خلاصه‌ای فهرست‌وار از آن‌ها را در دو جدول ملاحظه می‌کنید. این کتاب در پنج فصل تنظیم شده است؛

در فصل نخست به ماهیت و مؤلفه‌های بنیادین هنرهای دوبعدی و سه‌بعدی پرداخته خواهد شد. فصل دوم و سوم به شرح نسبتاً مفصلی از عناصر و عوامل تجسمی اختصاص دارد. در فصل چهارم به‌صورت جداگانه و همراه با مثال‌های متعدد تصویری، کاربرد مبانی را در ترکیب‌بندی آثار نقاشی بررسی می‌کنیم؛ همچنین در فصل پنجم به تأثیر کاربرد مبانی صوری هنر در انتقال مفاهیم و اندیشه‌های هنرمند می‌پردازیم.

امید است که این نوشته‌ی مختصر و کاربردی علاقه‌مندان هنر را در درک و لذت بردن بیشتر از آثار هنری یاری کند.

خلاصه‌ای از مباحثی که در این کتاب تحت عنوان عناصر و عوامل تجسمی خواهد آمد در جدول زیر شرح داده شده است.

1. خط: خط عنصری بصری است که از حرکت نقطه در فضا حاصل می‌شود. خط ممکن است دوبعدی یا سه‌بعدی، توصیفی، القایی و یا انتزاعی باشد.
2. فرم: در هنرها، عنصر سه‌بعدی که حجمی را مشتمل بر طول، عرض و عمق دربرگیرد فرم می‌گویند؛ مانند یک مکعب، کره، هرم یا استوانه. همچنین فرم می‌تواند سیال و آزاد باشد.
3. شکل: عنصری در هنر که دو‌بعدی، مسطح و محدود به طول و عرض است.
4. فضا: عنصری در هنرهای تجسمی است که به واسطه‌ی آن، نواحی مثبت و منفی اثر تعریف می‌شود و یا در آن احساس عمق القاء می‌گردد.