آموزش گام به گام طراحی پرندگان در نقاشی ایرانی

سپاس بیکران پروردگار یکتا را که مرا نعمتی دیگر بخشید تا این کتاب را به سرانجام برسانم.

با توجه به استقبالی که از کتاب چگونه از پرندگان طراحی کنیم1 (نقاشی رئال) شد، بر آن شدم تا کتابی از طراحی پرندگان در زمینه‌ی نگارگری (که حرفه‌ی اصلی من است) فراهم آورم. همان‌گونه که در کتاب قبلی نیز اشاره کرده‌ام، همواره معتقدم تنها طراحی دقیق از آناتومی پرندگان واقعی (رئال) می‌تواند راهگشای طراحی تخیلی از پرندگان در نگارگری باشد.

به همین دلیل نیز در کتاب پیشین سعی بر آن داشتم تا با ارائه‌ی روش‌هایی ساده در طراحی از آناتومی پرندگان واقعی (رئال) هنرمندان و دانشجویان نگارگری را متوجه آن سازم که ساختار اصلی طراحی در نگاره‌های ایرانی تماماً برگرفته از واقعیت عینی پیرامون ماست. انسان‌ها، حیوانات و خصوصاً پرندگان با ساده‌انگاری به زیباترین شکل به تصویر کشیده شده‌اند تا این‌گونه تصویرگر جهان معنوی و الهی باشند.

با مقایسه بین این دو شیوه (رئال و نگارگری) به‌خوبی در خواهید یافت که طراحی پرنده در نگارگری دقیقاً برگرفته از آناتومی پرندگان واقعی است؛ ولی به دلیل نگرش‌های متفاوت هنر شرق و خصوصاً ایران به جنبه‌های غیرمادی و واقع‌گرایی، طراحی پرنده در آن از ساختاری خیالی، مفهومی و حتی حماسی برخوردار است.

پرنده در نگارگری دارای شعور است و تمثیل‌های بسیاری را در بر می‌گیرد. به عنوان مثال، پرنده تمثیلی از پرواز روح آدمی برای رسیدن به حقیقت است که نمونه‌ی زیبای آن را می‌توان در منطق‌الطیر عطار دید. در این داستان، هدهد دارای شعور و کمالات اخلاقی و رهبر و مرشد مرغان در سفر به کوه قاف است. عطار پرندگان را جست‌وجوگر حقیقت برای رسیدن به کمال می‌داند و اشاره‌ای کامل به روح تشنه‌ی آدمی دارد.

از دیرباز طرح پرندگان به صورت عام در نقش قالی‌های ایرانی و تزئین کاشی‌ها حضور داشته است و در نگاره‌های دوره‌ی اسلامی فراوان یافت می‌شود. تا به امروز نیز همواره شکوه، زیبایی و پرواز پرندگان مورد توجه هنرمندان ایرانی بوده است. سبک گل‌وبلبل در نقاشی‌های لاکی دوره‌ی قاجار نشان‌دهنده‌ی اوج توجه به نقش‌پردازی پرندگان در تزئین جلد و کتاب‌آرایی بوده است.

نگارگران معاصر نیز نقش‌کننده‌ی پرندگان متنوع به شیوه‌های گوناگون و بسیار زیبا هستند و به دلیل تفاوت‌های فراوانی که در سبک و سیاق این هنرمندان وجود دارد، پرنده‌نگاری در دوره‌ی معاصر نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در حقیقت یکی از زیباترین موضوعات در آثار هنرمندان معاصر طراحی و اجرای پرنده است. این هنرمندان با الهام از هنر پیشینیان خود، پرنده‌ها را در شکل‌هایی بسیار متنوع و زیبا به تصویر می‌کشند.

برای مثال، می‌توان به هم‌نشینی پرندگان و گل‌ها در نهایت زیبایی به شیوه‌ی گل‌ومرغ و یا ترکیب نقوش ختایی با پرندگان و سیمرغ در شیوه‌ی تشعیر اشاره کرد. همچنین است همراهی همیشگی پرندگان با موضوعات مختلف نگارگری که به طبیعت آن، صورتی خیال‌انگیز و رؤیایی می‌بخشد و آن را شکوهمند می‌کند و گاه به صورت تزئینات بر روی حجم‌ها و لباس‌ها نیز جلوه‌گر می‌شود.

همان‌گونه که اشاره شد، در فلسفه‌ی هنر شرق، پرنده نماد عقلانیت و تجسم آزادی روح از جسم و عروج به جهان بالاست؛ پرواز پرندگان یادآور پرواز فرشتگان در عالم ملکوت است. در اشعار شاعران بزرگ ایرانی نیز سیمرغ، هدهد و طوطی مظهر قدرت و عقلانیت هستند و پرواز آنها نمادی از پرواز معنوی و روحانی انسان است. بر این اساس، هنرمندان با ایجاد ساده‌انگاری، اغراق زیباانگاری و خیال‌پردازی سعی بر آن داشته‌اند تا هرچه باشکوه‌تر تصویرگر پرندگان خیالی باشند.

پرنده گاه در میان گل و هم‌نشین آن است (گل‌ومرغ) و گاه در میان ابر در چرخش و گردش است، گاه در هیئت سیمرغ و در گستره‌ی خیال هنرمند در جنگ با پلیدی و نبرد با اژدها نمایان می‌شود و گاه به شکل مرغی بهشتی در فضای دلنشین یک نگاره به آن تمثیلی بهشت‌گونه و خیال‌انگیز می‌بخشد.

در پایان، باید به این نکته اشاره کنم که طراحی پرندگان در نگارگری همواره بر پایه‌ی خطوطی روان (در گردش و چرخش)، متنوع، خیال‌انگیز، شورانگیز و زیبا استوار است.

طراحی این کتاب به سه روشِ طراحی با مداد، طراحی با راپید (نوک کتان) و طراحی با قلم و مرکب (قلم‌گیری) ارائه شده است تا شما با شیوه‌های گوناگون در طراحی نگارگری آشنا شوید. همچنین چند نمونه‌ی متنوع از اجرای رنگی پرنده آورده شده است. امید آن‌که مورد قبول شما عزیزان واقع شود.