راهنمای ساده و مصوّر قالی ایران: مباحثی پیرامون چیستی، سبک و مکتب، تاریخ و طبقه‌بندی طرح‌ها

هنر بافندگیِ ایرانیان با تاریخ پُر فراز و نشیب خود همواره حامل پیام‌هایی از فرهنگ، هویّت و تاریخ مردم ایران بوده است. ذوق‌آزمایی و خلاقیت‌های پیدا و نهانِ بافندگان در انواع دستباف‌ها که متناسب با نیازهای روزمره و کاربردی آنان بوده، منجربه خلق انبوهی از بافته‌ها گردیده که معرفی هر یک از آن‌ها به مجموعه کتاب‌هایی جداگانه نیازمند است.

در این میان، قالی خود‌شاخه‌ای است مستقل از هنر بافندگی که به بررسی ژرف‌تری نیاز دارد. تنوع ظاهری در دنیای گسترد‌ه‌ی دستبافته‌های ایرانی، فنون و خلاقیت‌های هر یک، به همراه شیوه‌های استفاده و مهم‌تر از همه طرح، نقش و رنگ‌آمیزی‌های متنوع‌شان چنان است که هیچ کتاب مستقلی را در جهان نمی‌توان یافت که در معرفی تمامی آن‌ها، جامع و مانع باشد.

گستردگیِ دنیای این بافته‌ها زمانی آشکارتر می‌گردد که بدانیم بافندگان با توجه به نیازهایشان، چگونه از این بافته‌ها در قالبِ وسایل زندگی و مایحتاج خود استفاده می‌کنند.

از میان انبوه دستبافته‌های ایرانیان، قالی به عنوان مهم‌ترین و پُرکاربردترین دستبافِ زیرانداز، از جایگاه مهمی در میان علاقه‌مندان و عاشقان هنر ایران برخوردار است و به همین دلیل، بخش خاصی از نوشته‌های مورّخین، مستشرقین و هنرشناسان جهان از صدها سال قبل به قالی ایرانی اختصاص یافته است.

قالی ایران گره‌بافته‌ای است که با وجود شباهت‌های ظاهری در انواع بیشمارِ آن، دارای تفاوت‌هایی مشخص، هم از جهت هنر و زیباشناسی، و هم از نظر هویّتِ فرهنگی و تاریخی است و بخش قابل توجهی از ارزش‌های فرهنگی-هنری و حتی اقتصادی آن، به همین عوامل باز می‌گردد. جدای از موارد برشمرده، قالی ایران به دلیل جایگاه مردمی، پیوند ویژه‌ای با نظام زندگی و طبقات اجتماعی ایرانیان دارد و طبقه‌بندی علمی آن-که به آن نیز خواهیم پرداخت-در ارتباط مستقیم با همین موضوع است.

به همین دلیل، در اغلب مطالعات و پژوهش‌های مرتبط با قالی ایران، بررسی‌های جامعه‌شناسانه و مردم‌شناسانه نیز به میان می‌آید و این خود یکی از جذابیت‌های این هنر، به‌ویژه دنیای شگفت‌انگیز فرش‌شناسی است. بنابراین پُرواضح است که قالیبافی در کنار برخی دیگر از شاخه‌های بافندگی، مردمی‌ترین و عام‌ترین هنر اقوام ایرانی است که این موضوع باید از سوی تمامی علاقه‌مندان قالی ایران مورد توجه و تأمّل قرار گیرد.

دومین دستبافِ زیرانداز در میان اقوام مختلف ایران، گلیم است. گلیم دستبافته‌ای بدون گره و پرز است که در ادبیات فرشبافی به تخت‌باف نیز شهرت دارد. گلیم‌ها یا همان تخت‌باف‌هایی که به عنوان زیرانداز مورد استفاده قرار می‌گیرند دارای انواع متعددی‌اند که تفاوت اغلب آن‌ها در شیوه‌ی بافت است؛ نظیر گلیمِ چاکدار، گلیم دوطرفه و...

بافندگان ایران با استفاده از انواع گلیم (تخت‌باف‌ها)، بسیاری از مایحتاج و وسایل زندگی خود را درست می‌کنند. ازمهم‌ترینِ آن‌ها می‌توان به سفره، نمکدان، رواَسبی (جُلِ اسب)، مَسنَد، خورجین، توبرِه، جُوال، چَنتِه، سیاه‌چادر، روکرسی و... اشاره کرد.

به غیر از قالی و گلیم، چند نوع زیرانداز متفاوت دیگر نیز به دست اقوام مختلف ایران بافته و عرضه می‌شود. مطالعۀ این موارد به دلیل اینکه بافته شدن آن‌ها اغلب در ارتباط مستقیم با شرایط خاص آب‌وهوایی و موارد مصرف‌شان است، هر یک کتاب مستقلی را می‌طلبد که از اهداف این کتاب نیست. زیلو، نمد و حصیر، مهم‌ترین نمونه‌های این گروه هستند.