جلهای عشایری و روستایی ایران (آرایش اسب)

در سال ۱۳۵۴ نمایشگاهی با عنوان «جل‌های عشایری ایران» به همت انجمن نو بنیاد «دوستداران فرش» در تهران، گشایش یافت. نمایشگاه را کاتالوگ مختصر و مفیدی همراهی می‌کرد که تصویر برخی از جل‌ها در آن انعکاس یافته بود. جل‌های عشایری چنان مقبول بازدیدکنندگان افتاد که قبل از به پایان آمدن نمایشگاه کلیه نسخ کاتالوگ آن به فروش رسید.

از آن پس تقاضاهای زیادی از داخل و خارج برای دریافت این کاتالوگ می‌رسید و تا مدت‌ها نیز ادامه داشت به حدی که فکر تجدید چاپ آن مطرح گردید اما گذشت زمان و حوادث بعدی که به تحلیل انجمن و ترك اعضای آن منجر گردید، کار تجدید چاپ را میسر نگرداند. از آن زمان تاکنون که بیش از 22 سال می‌گذرد ، هیچ گاه از فکر معرفی جل‌های عشایری ایران - آن چنان که شایسته آن‌هاست - به دور نبوده‌ام و هر گاه به جلی تازه و یا مطلبی نو در این زمینه برخورده‌ام، دوچندان بر اشتیاقم افزون شده است.

گذشت زمان اگرچه کار عرضه‌ی جل‌ها را به تاخیر انداخت اما از سویی خود عاملی در ثبت و ضبط اطلاعات بیشتر بود و از سویی دیگر دستیابی به قطعات متنوع‌تر و ناشناخته‌تر را میسر گرداند.

به تدریج برخی از وسایل دیگر اسب از جمله لگام و رکاب و نمونه‌هایی از تزیینات، فلزی، به مصالح کار افزوده شد تا حتى‌المقدور تصویری از فرهنگ رو به زوال اسب را به نمایش آورد.

بر نقشی که اسب در طول تاریخ در زمینه‌های مختلف فرهنگ ایران داشته حد و مرزی متصور نیست. در ازمنه کهن و گذشته‌های بسیار دور نام برخی از قهرمانان و شاهان اساطیری ایران با پسوند اسب در‌آمیخته بود. در آثار و نوشته‌های تاریخی هر حادثه و خاطره‌ای با نام و یاد اسب گره خورده است.

اسب برخی از قهرمانان اساطیری و شاهان تاریخی مثل رخش رستم و شبدیز خسروپرویز صورتی جاودانه گرفته‌اند و درباره آن‌ها افسانه‌ها و اشعار دل‌انگیزی سروده شده و نقاشان بسیاری چهره و پیکر آن‌ها را ترسیم کرده‌اند. در اغلب آثار به جامانده از دوران کهن که در روی صخره‌ها و سینه کوه‌ها و قصر شاهان حجاری شده نمایی از اسب نیز دیده می‌شود و در کتب مصوّری که طی قرن‌های گذشته رسم گردیده اکثراً تصاویری از اسب هم آمده است.

در تمامی این صحنه‌ها تزیینات و رواندازها و جل‌هایی بر اسب پوشانده شده که نشانگر فرهنگ درخشان ایرانیان در زمینه اسب است.
آنچه از پوشش اسبان و شتران باقی مانده نشانگر کیفیت بالای آن‌ها در کار بافندگی است چنان که اگر این پوشش‌ها با بهترین زیراندازها و زمینپوش‌ها مقایسه شود چیزی از آن‌ها کم نمی‌آورد؛ چه بسا دقتی که در اجرای آن‌ها و تعداد ساختارهای بافتشان به کار رفته به مراتب وقت‌گیرتر و پیچیده‌تر از فرش‌های دیگر بوده است.

اگر چه به دیده ناخبرگان و ظاهر بینان، این پوشش‌ها ممکن است چیزی جز مشتی جُل و پلاس جلوه نکند اما حقیقت آن است که وقت و دقتی که برای بافتن يك جل و حتى يك نوار مالبند صرف می‌شود کمتر از بافتن يك قالیچه معمولی نیست. از همین روست که بافندگان این قطعات قدر آن‌ها را بیش از هر کس دیگر می‌دانند و دیده شده که جل اسبی را چندین نسل دريك خانواده حفظ کرده‌اند و از فروشش تا آنجا که مقدور بوده، تن زده‌اند.

اغراق نیست اگر گفته شود که پوشش‌های حیوانی بخش مهمی از فرشبافی ایران را تشکیل می‌دهد. با این وجود یاد و نام این کالای پرارزش در کتاب‌های فرش یا به طور کلی از قلم افتاده و یا به یکی دو نمونه بسنده شده است.

اکثریت قریب به اتفاق مصالح این کتاب از منابع داخلی تهیه شده هر چند بیشترین قطعات مربوط به اسب را اينك باید در خارج ایران نزد مجموعه داران اروپایی و آمریکایی سراغ کرد. امید است آن‌ها نیز روزی منتشر شود تا دوستداران آثار هنری، مجموعه کاملی از قطعات و پوشش‌های ایرانی اسب را در اختیار داشته باشند.