شیوه طراحی فرش

از اندیشه نقش تا نقش اندیشه

نقوش قالی که در ابتدا دارای اشکال طبیعت گرایانه انسان و حیوان بود، با سلطه‌ی اسلام و توجه به اعتقادات مذهبی که در آن شبیه‌سازی در جهت مبارزه با بت‌پرستی منع شده بود با بهره‌گیری از نقوش تجریدی و استیلیزه هندسی به صورت رمزی و اشاره‌ای مورد استفاده قرار گرفت؛ لذا تا اوایل قرن نهم هـ .ق سبک حاکم بر قالی‌های ایران را بیشتر نقوش هندسی تشكیل می‌داد.

گرچه این نقوش به کمک رنگ‌های گوناگون دارای تنوع بیشتری شد، لیكن خطوط منحنى و فرم‌های مدور که از اوایل قرن هشتم هـ .ق، کم کم و به تدریج در نقش قالی استفاده می‌شد، در اوایل قرن هشتم هـ . ق. به طور کامل با برخورداری از خطوط کوفی در حواشی به تکامل رسید.

قرن دهم عصر زرین و دوران شکوفایی هنر قالیبافی است. سبک‌ها و نقش‌های عدیده‌ای که به وجود آمد، بعدها تطور یافته و به صورت کامل‌تری مورد استفاده قرار گرفتند.

تحول و رونق قالیبافی و به تبع آن ابداع و چاپ اوراق نقشه با رجشمارهای متفاوت موجب تسهیلات بسیار در امر طراحی قالی شد و طراحان ایرانی با بهره‌گیری از عناصر و نگاره‌های ویژه‌ای که برای قرن‌ها منبع الهام هنرمندان بودند، طرح‌های متنوعی را ارائه نمودند.

طرح‌های اسلیمی، و ختائی‌ها و گل‌های شاه عباسی، از جمله منابع اصيل و لايزالی بودند که از دوره صفویه در تزئین اوراق، جلد کتاب و فرش‌ها نقشی اساسی را ایفا می‌کردند. ترکیب و تلفیق این نگاره‌های پایه‌ای به همراه گل‌ها، بوته‌ها، قاب‌ها، كتيبه‌ها، ترنج‌ها و حیوانات، پرندگان، انسان‌ها، ابنیه و آثار تاریخی و ملی، طرح‌هایی را به وجود آورد که با رنگ‌هایی خاص طی سالیان متمادی سیر تکامل پیموده و از سینه مادران و پدران بافنده به کودکانشان انتقال یافت.

هر منطقه عرضه کننده نقوشی خاص همان منطقه گردید، به طوری که تنها نگاهی به نقش قالی برای شناخت محل بافت آن کفایت می‌کرد و هر شهر ویژگی طرح‌های خاص خود را در بر داشت. به عنوان مثال نقشه فرش‌های کاشان را اغلب لچک و ترنج به رنگ‌های سورمه‌ای و لاکی و گاه نقشه محتشمی تشکیل می‌داد و نقش قالی‌های اصفهان، به خصوص قالیچه‌های آن از نقش محرابی و گل‌های شاه عباسی، مرغی (حیواندار) تهیه می‌شد.

رنگ‌آمیزی قالی‌های بافت مشهد نسبت به سایر قالی‌ها متمایزتر بود و رنگ‌های سورمه‌ای و لاکی نیز در آن‌ها به کار می‌رفت، لیکن این روند دیری نپایید و نقوش قالی به وسلیه دیگر مناطق مورد تقلید قرار گرفتند، و دخل و تصرفاتی در آن‌ها صورت پذیرفت، به طوریکه امروزه دیگر میان طرح و محل بافت همبستگی اولیه به طور کامل صادق نیست و در نتیجه، طبقه‌بندی قالی‌های ایران بر حسب مناطق بافت، با توجه به کثرت و تنوع طرح‌ها و عدم اطلاعات کافی از منشأ اولیۀ آن‌ها بسیار مشکل است.

از اینرو بیشتر صاحب نظران بر این رأی اتفاق نظر دارند که می‌بایست قالی‌های ایران را نه فقط بر حسب محل بافت، بلکه بر حسب نوع طرح‌ها نیز طبقه‌بندی کرده و مورد بررسی قرار داد.