تاثیر نهضت ترجمه در موسیقی جهان اسلام (قرن سوم تا پنجم هجری)

معرفی کتاب تاثیر نهضت ترجمه در موسیقی جهان اسلام اثر نکیسا هدایت زاده

با آغاز قرن سوم هجری، نهضت عظیم ترجمه در جهان اسلام جانی تازه گرفت. این خیزش بی‌سابقه علمی، به سرعت منجر به برگرداندن حجم گسترده‌ای از گنجینه‌های علمی و فلسفی از زبان‌های یونانی، سریانی، هندی و پهلوی به عربی شد.

سنگ‌بنای این نهضت در دربار خلفای عباسی، به ویژه هارون‌الرشید، گذاشته شد و در دوران خلافت فرزندش، مأمون، به اوج شکوفایی خود رسید. بغداد، پایتخت خلافت عباسیان، به کانون این حرکت تبدیل شد و "بیت‌الحکمه" را در خود جای داد؛ جایی که مترجمان مسیحی عرب‌زبان و دانشمندان اسلامی به ترجمه، بحث و تبادل نظر پیرامون این آثار ارزشمند می‌پرداختند.

این نهضت ترجمه، مسلمانان را وارث فرهنگ غنی علمی و فلسفی یونان ساخت. این اتفاق در حالی رخ داد که اروپا درگیر دوران تاریک قرون وسطی بود و سیطره کلیسا و مذهب، مانع از دسترسی مردم به دستاوردهای علمی پیشینیانشان می‌شد. مسلمانان در این نهضت علمی، نقشی حیاتی در زنده نگه‌داشتن و انتقال این میراث ایفا کردند؛ تا جایی که با ظهور رنسانس اروپایی، اروپاییان ناگزیر برای دسترسی به علوم گذشته خود، به آثار نظریه‌پردازان مسلمان روی آوردند.

فلاسفه و متفکران اسلامی در بیت‌الحکمه به ترجمه علوم گوناگون پرداختند و در میان این علوم، موسیقی نیز به عنوان یکی از چهار شاخه اصلی ریاضیات (شامل حساب، هندسه، نجوم و موسیقی) مورد توجه ویژه آن‌ها قرار گرفت. در پی ترجمه این آثار، نظریه‌پردازان برجسته اسلامی نظیر ابواسحاق کندی، ابونصر فارابی، اخوان‌الصفا، ابن سینا و ابن زیله، مباحث عملی موسیقی زمان خود را با مبانی نظری موسیقی یونان تطبیق دادند و تبیین‌های جدیدی از آن ارائه کردند. ناگفته نماند که برخی از مترجمان این آثار، از جمله حنین بن اسحاق، اسحاق بن حنین، قسطی بن لوقا، یوحنا بن بطریق و ثابت بن قره نیز خود از مبانی این علم بی‌اطلاع نبودند و حتی در این زمینه به تألیف پرداختند.

امروزه، بر اساس فهرست‌هایی که در همان دوران توسط افرادی چون ابن ندیم در "الفهرست"، ابن قفطی در "تاریخ الحکماء"، و ابن ابی اصیبعه در "عیون الانباء فی طبقات الاطباء" ثبت شده‌اند، می‌توان به آثار نظریه‌پردازان یونان در زمینه علم موسیقی که به زبان عربی ترجمه شده‌اند، دست یافت. شایان ذکر است که از یک و نیم قرن پیش، پژوهش‌ها و تحقیقات گسترده‌ای در این حوزه صورت گرفته و شماری از مستشرقان و موسیقی‌شناسان به مطالعه این زمینه پرداخته و برخی از رسائل باقی‌مانده را تصحیح و بررسی کرده‌اند. از نخستین پژوهشگرانی که به رسائل ترجمه شده یونانی به عربی در باب موسیقی توجه نمودند و در این زمینه مطالعات و پژوهش‌هایی انجام دادند، می‌توان به بارون کارادوو، محقق فرانسوی، اشاره کرد. او در سال ۱۸۹۱ میلادی کتاب "ساعات آلات الماء" یا "کتاب فی عمل بنکامات ارشمیدس" را مطالعه و تلخیصی از آن را به فرانسه منتشر کرد. همچنین، رساله "صنعة الزامر و عمل آلات الزامر آپولونیوس پرگایی" را در سال ۱۹۱۱ و رساله "ایرن" به نام "کتاب الخیال الروحانیه" را در سال ۱۸۹۳ در "Journal Asiatique" به فرانسه برگردانده است.