سفالینه های جرجان

معرفی کتاب سفالینه های جرجان اثر فرزانه قائینی

مقدمه

سفالینه‌هایی با نقاشی زیر لعاب و قلم‌ مشکی، یکی از شاخص‌ترین نمودهای هنر اسلامی در ایران، به‌ویژه در منطقه‌ی جرجان (گرگان امروزی) به شمار می‌روند. این ظروف که شامل بشقاب‌ها، کاسه‌ها، تنگ‌های کوچک، گلدان‌ها و چراغ‌های روغنی‌اند، با نقش‌هایی از گل و گیاه، خطوط کوفی، نقوش هندسی و گاه عناصر انسانی و حیوانی تزئین شده‌اند. رنگ‌هایی مانند آبی، قهوه‌ای، سبز و خاکستری در لعاب آن‌ها به کار رفته که جلوه‌ای خاص و چشم‌نواز به آن‌ها می‌بخشد.

حفاری‌های باستان‌شناسی در این منطقه، نشان از شکوفایی صنعت سفال‌گری در جرجان دارد. از دل خاک این محوطه‌ها، کوره‌های سفالسازی، مجسمه‌های کوچک سفالی، پیه‌سوزهایی با اشکال متنوع و ظروفی ویژه برای تغذیه‌ی پرندگان کشف شده است. برخی از این پیه‌سوزها پایه‌دار بوده یا به شکل حیواناتی چون شیر و گوزن ساخته شده‌اند؛ نمونه‌هایی که نشان از مهارت، ذوق هنری و تنوع تولیدات این منطقه دارد.

جرجان در سده‌های نخستین اسلامی، یکی از قطب‌های اصلی تولید سفال بود. ارتباط گسترده‌ی این شهر با مراکز فرهنگی و هنری همچون نیشابور، سمرقند، آمل و ساری، باعث گسترش و تکامل سبک‌های مختلف سفال‌گری شد. در این دوره، نقوش کنده، طراحی‌های گیاهی و هندسی ساده، و بعدها تزئینات انسانی و حیوانی در آثار هنرمندان این خطه رواج یافت.

دوران سلجوقی را باید عصر طلایی سفال‌گری جرجان دانست؛ عصری که در آن، تنوع تکنیکی و زیبایی‌شناختی سفالینه‌ها به اوج رسید. هرچند در قرن هفتم هجری، حملات مغول، این شکوه را به محاق برد، اما صنعت سفال‌گری در دوره‌های تیموری، صفوی و پس از آن، با تمام دشواری‌ها بار دیگر جان گرفت—هرچند هیچ‌گاه به درخشش دوران پیش از مغول بازنگشت.

این مجموعه، تلاشی است برای بازشناسی بخشی از میراث هنری ایران‌زمین، با تمرکز بر سنت سفال‌گری جرجان؛ سنتی که نه‌تنها در تاریخ هنر اسلامی جایگاهی والا دارد، بلکه بیانگر پیوند دیرینه‌ی انسان با خاک، آتش، نقش و خیال است.