شناخت فرش (برخی مبانی نظری و زیرساخت‌های فکری)

در دوره‌ای به سر می‌بریم كه كارشناسی فرش دستباف در كشور ما در حوزه‌ی تجربه، دارای سطوح بسيار بالایی از متخصصان و ورزیدگانی است كه كار تعيين محل بافت یك فرش، همراه با تخمين قيمت و اندكی گمانه‌زنی در عمر و قدمت آن را آغاز و پایان كارشناسی یك فرش می‌دانند.

شناخت و كارشناسی یك محصول، كاری است بس دشوار، به‌ویژه در جایی كه با دست‌ساخت‌های مواجه هستيم كه در طول تاریخ به دليل ملاحظات و الزامات اجتماعی و اقتصادی، از جایگاه ارزشمند كاربردی و هنری خود خارج شده و از اقتصاددان و مخترع و مورخ و سياستمدار گرفته تا فلسفه‌نگار و روزنامه‌نگار و ... هر از گاهی یا بر آن می‌تابند یا به آن می‌بالند.

صاحب این قلم معتقد است كارشناسی یك فرش دستباف، با توجه به تفاوت‌های ساختاری در انواع آن، نيازمند دانش و مهارتی است كه جز با تسلط بر زوایای مختلف، و دقایق و ظرایفی كه بر مطالعه در حوزه‌هایی نظير سنت، فرهنگ، معماری و تاریخ و صد البته ساختارشناسی فرش دستباف متکی است، حاصل نمی‌شود. و این نياز، خاصه در كارشناسی و بررسی فرش‌های قدیمی، بيش از پيش احساس می‌شود و ضرورت می‌یابد. امروزه كارشناسی فرش دستباف در قالب دانش فرش‌شناسی، نيازمند متخصصان و كارشناسانی است كه باید بيش از تعيين محل بافت و قيمت‌گذاری بدانند، و شاید ندانند.

كارشناسی، نقد و بررسی فرش دستباف، نيازمند دانشی است كه باید در قالب كار یك منتقد هنری به آن پرداخت و از آن لذت برد و تفاوتی ندارد كه كار بررسی و كارشناسی، در مورد یك فرش قدیمی باشد، یا معاصر و حتی کاملاً نوباف! در هر صورت باید عالمانه به آن پرداخت، معلومات را از آن استخراج كرد و مجهولات و تردیدها را در قالب گمانه‌زنی‌های منطقی و عقلایی ارائه نمود. در این راه باید همانند منتقدان هنری که حسب شيوه‌ها، دوره‌های تاریخی، جنبش‌های تحول‌ساز و... موضوعات و آثار مورد نظر را طبقه‌بندی می‌كنند، عمل كرد و با توجه به تجارب، آموزه‌ها و گرایش‌های تخصصی، به بررسی و تحليل هر فرش پرداخت.‏

نگارنده بخشی از مطالب حاضر را مدیون گوشزدها، توصيه‌ها و مجادله‌های ارزشمندی می‌دانم كه با دوست، برادر و معلم بزرگوارم، شادروان خلیل درودچی داشته‌ام كه آخرین بار در مهر ماه 1385 و هنگام مراجعت از قزوین به تهران، پس از پایان یك همایش صورت گرفت و مسيری كه می‌بایست یك ساعت به طول می‌انجاميد، به بيش از چهار ساعت بحث و یادداشت‌نویسی بدل شد كه طی آن، عناوین و مباحث حاضر را كه تا آن زمان فقط یادداشت‌های پراكنده‌ای بود، با او مرور كردم.

تا به این تاریخ كه به طور تصادفی پيشنهاد نوشتن صفحاتی برای كتاب حاضر از سوی ناشر ارائه شد؛ كتابی كه معرفی تعدادی از فرش‌های مناطق مختلف را به همراه داشت. نگارنده فرصت را مغتنم شمرد و ضمن استفاده از فرصت پيش آمده، مباحث مهمی را كه به نوعی با سفارش ناشر برای بازخوانی، تصحيح و تکميل شرح فرش‌ها مرتبط بودند، اما در واقع مدخل كوچکی برای برخی مبانی نظری فرش‌شناسی و چند بحث دیگر در مقدمات شناخت و كارشناسی فرش دستباف محسوب می‌شوند، با توجه به سواد و بضاعت خود تدارك دید.

مطالب این كتاب به دو فصل تقسيم می‌شود. مطالب فصل نخست كه در قالب یازده گفتار كوتاه در پيش رو خواهيد داشت، خود به دو گروه تقسيم می‌شوند. گروه اول، به نوعی بازنگری و كالبدشکافی مجدد برخی مباحث مهم فرش‌شناسی است. به یقين تعدد این‌گونه مباحث در این حوزه بسيار زیاد است.

اما هيچ‌گاه تفکر و اندیشه‌های یك فرش‌شناس مبرز و مسلط نمی‌تواند از این مباحث دور و یا تهی باشد و باید ادراكات و استنتاجات مشخصی، ولو در پيروی، تأیيد، نفی و یا حداقل قرابت با اندیشه‌های سایرین داشته باشد. در این كتاب، چند بحث مهم از این سلسله مباحث مورد بررسی قرار می‌گيرند.