هنر و تجربه دینی زبان امر قدسی

معرفی کتاب هنر و تجربه دینی زبان امر قدسی اثر اف . دیوید مارتین

دوران ما، دورانی است آخرالزمانی؛ دوران دگرگونی‌های بنیادین، که در آن نه تنها به عصری جدید وارد می‌شویم، بلکه جهان آراسته و تاریخ گذشته خویش را گم می‌کنیم. دوران آخرالزمانی ضرورتاً دورانی انقلابی است، زیرا تنها با کنار گذاشتن "آفریده قدیمی" که در مقابل "آفریده جدید" می‌ایستد و آن را به منزله واقعیتی مفروض تصور می‌کند (واقعیتی که می‌تواند بر آن نام بگذارد یا آن را بشناسد)، می‌توان آفریده‌ای جدید را تصور کرد و آن را برساخت.

دو واژه نمادین و قدیمی «ازلی» (primordial) و «معادشناختی» (eschatological) در دوران ما به واژگانی انگاره‌ای (paradigmatic) تبدیل شده‌اند و هر یک در ورای افق واقعی تاریخ و زمان حال ما قرار گرفته‌اند.

ازلی تنها به معنای اصلی و آغازین نیست؛ به معنای امر آغازین یا اصلی است که گم شده باشد. امر ازلی از مظاهر بالفعل تجربه و آگاهی ما غایب است و تنها در لحظاتی واقعیت می‌یابد و نمایان می‌شود که هویت‌های تاریخی ما فعال یا خاموش باشند. شاید بتوانیم به معنا یا هویت ازلی بازگردیم، اما این کار تنها با عمل افراط‌آمیز مقطوع ساختن یا معکوس کردن مسیر تاریخ ممکن خواهد بود؛ عملی که حتی، به شکل موقتی، تاریخ را به پایان رساند. در شرایط آخرالزمانی، گرایش گریزناپذیری وجود دارد که باعث می‌شود ازلی و معادشناختی را یکی بدانیم؛ به این ترتیب، آدم ابوالبشر و آدم فرجامین یکی تلقی می‌شوند.

به همین ترتیب، الهیات دیالکتیکی پروتستان از جنگ جهانی اول در شرایطی پس‌آخرالزمانی شکل گرفت و زمان معادشناختی را با زمان ازلی یکی گرفت. ما می‌توانیم، به همین ترتیب، تخیل مدرن یا پست‌مدرن را که شدیداً در پی دستیابی به زمان ازلی به منزله زمان معادشناختی است، بررسی کنیم. این تلاش را نه تنها می‌توانیم آشکارا در تخیل نمادین باستانی یتس و جویس ببینیم، بلکه آن را در تخیل مسیحی الیوت نیز بازمی‌یابیم. هنگامی که مظاهر مسلط سنت تجزیه شوند و فروریزند، معانی و هویت‌های ازلی نه تنها در مذهب و دین، بلکه در سیاست و روانکاوی و فلسفه نیز به شکل جامع، تجلی می‌یابند.

فلاسفه‌ای که کاملاً تجسم تلاش در پی دستیابی به معنای ازلی بوده‌اند، هایدگر و وایتهد هستند. شاید ما تازه به جایی رسیده باشیم که بتوانیم تلاش ایشان برای دستیابی به معنای غائی را از منظر عمومی بررسی کنیم. اف. دیوید مارتین نه تنها این خدمت ارزنده را انجام داد که زیبایی‌شناسی هایدگر و وایتهد را در کنار هم جمع آورد، بلکه این سنتز را در بستری از پژوهش‌های غنی و جالب در باب صور اصلی هنر غربی قرار داد؛ و این بستر است که باعث می‌شود معناهایی که او کشف می‌کند غنا و تحقق یابند.

تلاش مارتین در عین حال تلاشی است مذهبی یا الهیاتی. از منظر الهیاتی، می‌توان تلاش او را تلاشی به حساب آورد در پی دستیابی به معنای ازلی و آخرالزمانی که به آن دچاریم. مفهوم تجربه مشارکتی نزد مارتین، نه تنها از تلاش او برای پیوند دادن هایدگر و وایتهد سرچشمه می‌گیرد، بلکه همچنین متأثر است از تلاش او برای پیوند دادن «من» و «چیز» به شکلی که «خود» و «مخلوق» اصیل را آشکار سازد؛ تا به این ترتیب از خود بی‌خود شدن را به منزله راه دستیابی به هویت و جهان ازلی آشکار سازد. به این منظور، ضروری است میان هستی استعلائی، انضمامی و تعامل‌گرایانه، اعتدال‌گرایانه به وجود آید. هیچ یک از تجلیات هستی به زمان حال یا گذشته‌ای که به خاطر می‌آوریم محدود نمی‌شود. هستی انضمامی به روشنی در مظاهر هستی در هنر آشکار می‌شود.