مفهوم راست و چپ در اساطیر ایران

معرفی کتاب مفهوم راست و چپ در اساطیر ایران اثر محبوبه خدایی

بی‌گمان، میان فرهنگ و زبان همانندی حیرت‌انگیزی وجود دارد. زبان، ظرف است و فرهنگ، مظروف آن؛ درست مانند مایعات که شکل ظرف را به خود می‌گیرند. فرهنگ پدیده‌ای سیال است که تجلی عینی آن را می‌توان در زبان یافت؛ در واقع، این زبان است که به فرهنگ شکل می‌بخشد. از این رو، نگاه زبان‌شناسانه به فرهنگ، به ویژه گزینش شیوه زبان‌شناختی در مطالعه فرهنگ، رویکردی مفید و ثمربخش‌تر شاید باشد.

فرهنگ را می‌توان چون زبان، به دو حوزه هم‌زمانی و در زمانی تقسیم کرد. فرهنگ نیز می‌تواند صورت و معنا داشته باشد، می‌توان واج‌های آن را شناخت و دستور آن را تدوین کرد... شاید چنین ادعایی در نگاه نخست ناممکن به نظر برسد؛ چرا که فرهنگ پدیده‌ای به ظاهر چندوجهی و سیال است که به سختی می‌توان ابعاد آن را درک کرد. به رغم این دشواری‌ها، باز چنین نگاهی رواست و می‌شود با تحلیل عناصر فرهنگی، راه زبان‌شناسان را در فرهنگ گرفت.

سرآغاز این نگرش، تقسیم فرهنگ به بنمایه‌ها است؛ درست مانند تقسیم صورت زبانی به واج‌ها. اگر واج‌ها و شناخت آن‌ها زیربنای تحلیل صورت‌های زبانی است، پس تحلیل بن‌مایه‌های فرهنگی نیز می‌تواند به نتایجی قابل ملاحظه بینجامد. آنچه در پیش رو داریم، گردآوری، تدوین و بررسی تمامی داده‌هایی است که در ابعاد مختلف فرهنگ ایرانی درباره دو بن‌مایه «راست» و «چپ» وجود دارد. چپ و راست نه یک مفهوم ساده جغرافیایی است که اشاره به موقعیت دارد، بلکه آدمی از روزگاری که دست راست و چپ خویش را شناخت، با آن روبرو می‌شود. در مکتب، ریاضی، نقاشی، خط و نوشتن را به یاری آن می‌آموزد. سیاست نیز به چپ و راست آمیخته است و حتی پس از مردن نیز از چپ و راست گریزی نیست.

چنین مفهوم گسترده‌ای، اگر به درستی شناخته شود و پیوند آن با دیگر مفاهیم بررسی گردد، به مثابه شناخت واجی از صورت و ساختار درهم تنیده‌ی فرهنگ بس پیچیده‌ی ایرانی است. گرچه سال‌هاست تک‌نگاره‌هایی این گونه درباره فرهنگ ایرانی به نگارش درآمده است و بن‌مایه‌های گوناگونی بررسی شده‌اند، ولی هنوز جای مطالعه نظام‌مند بن‌مایه‌های فرهنگ ایرانی خالی است. امید است این کار سرآغازی برای پژوهش‌های آینده مؤلف علاقه‌مند اثر باشد و در آینده با بررسی دیگر بن‌مایه‌ها به تحلیل نظام حاکم بر آن‌ها نیز بپردازد.

دکتر زهره زرشناس

پیش‌سخن: از اساطیر باستان تا واژگان امروز

پژوهش و تحقیق همواره بسیار جذاب است، به ویژه بررسی آثار اندکی که از گذشتگان این سرزمین بر صفحه تاریخ باقی مانده و نمایانگر قدمت تاریخی و اساطیر کهن این مرز و بوم است. سرزمینی که «ایرانویچ» نامیده می‌شد و امروزه «ایران» نام دارد و در آینده شاید با همین نام و شاید از لحاظ املایی و آوایی تغییر نام دهد، ولی تا همیشه سرزمین مادری ما ایرانیان خواهد بود. باید دانست هر یک از واژه‌ها و کلماتی که انسان‌ها تلفظ می‌کنند، از مسیرهایی پر فراز و نشیب گذشته‌اند و به آن چه که امروز تلفظ می‌شوند، رسیده‌اند. گاهی اوقات این تغییرات بر کلمات چنان صورت می‌گیرد که نه تنها از جنبه ساختاری، بلکه از لحاظ معنایی و اساطیری نیز تحول می‌یابند. اما متأسفانه، با وجود این که هر روز در مکالمات مورد استفاده قرار می‌گیرند، کوچکترین توجهی به آن‌ها نمی‌شود.

موضوع این پژوهش بر اساس یک داستان سغدی شکل گرفت که یکی از ترجمه‌های ارزشمند سرکار خانم دکتر زهره زرشناس است. در آن داستان، نام دو برادر، یکی «راست» و دیگری «چپ» است. «برادر راست» کارهای نیک و پسندیده می‌کند و «برادر چپ» بدسرشت است... این مطلب مرا به این فکر واداشت که این دو واژه در پس نگارش ساده‌شان می‌توانند معانی مختلفی داشته باشند که حتی تا امروز نیز ردپای آن‌ها مشاهده می‌شود.

در این جا لازم می‌دانم تا از زحمات اساتید و مدیر گروه محترم دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات در رشته فرهنگ و زبان‌های باستانی سپاسگزاری کنم و تشکر ویژه‌ای از سرکار خانم دکتر زهره زرشناس داشته باشم که به عنوان استاد راهنما در تمام طول تحقیق و نگارش سعادت بهره‌مندی از راهنمایی‌های ایشان را داشتم و در ضمن از ایشان سپاسگزارم که یادداشتی بر متن کتاب افزودند.

امیدوارم کتاب حاضر بتواند گام مؤثری در جهت پیشرفت علمی نه تنها برای دانشجویان این رشته، بلکه برای علاقه‌مندان اساطیر ایران و ایران‌دوستان بردارد. از آنجا که هیچ نگارشی خالی از کاستی نیست، از خوانندگان محترم تقاضا دارم که پس از مطالعه این اثر، مؤلف را از کاستی‌های موجود مطلع سازند تا در فرصت‌های بعدی به بازنویسی و اصلاح آن‌ها پرداخته شود.

محبوبه خدائی